SHUAR CHICHAM

chikíndin = deshierbado apu. = gordo nérendin = dueño. uatzarÚ = flaco umírtin = para obedecer cacármachu = débil víñiachúiti = no es mío tangu = manso.
20MB Größe 40 Downloads 1004 vistas
SHUAR CHICHAM

Gramática Shuar

Luis Ma. Cailler

I I

i-

LECCTON

El alfabeto jíbaro consta de24letras, a saber: a - b- c- ch - d - e - g j - k- m -n-ñ - o-p-qu - r-s-sh - t-tz -u -v-y.

gpa = padre guit = dinero

¡

umbuártatzan

=

soplar, tocar

an{úctatzan = oir lunga = tierra

cjíquich = otro pgngué = efectivamente lvianch = diablo

r¡¡r = bello lzangúrturtá! = perdóname

uaquérajei = quiero kíare = tarde súsa = dado iacat = trabajo yíjei = conmigo

lappu = venado numba = sangre puéngar = bueno sungur = enfermedad aejei = con él

ya = estrella

il

üak mak = bien bien u!úshi = monoperezoso

LECCTON

Lasvocales son 5: a - e- ¡- (y) - o-u. Lasdemásletrassonconso nantes. La "y" se considera por lo general como vocal y a veces como consonante, que separa las sílabas. P.ej. Yá?

=

quién? = cielo

nayémpi

Yápi = afluente del Yaupi máya = zanahoria

Las vocales tienen el mismo sonido que en castellano.

^

Tátata?= vendrá? neqís? = de veras? manéndiuc = tres

nijiamánch = d¡icha

aójei = con

él

Las consonantes se pronuncian como en castellano. La "str" pronuncia como el "sch" en alemán P. ej. Schule' = escuela. P.ej. Shímbia

=

Shimbiucta

se

paloma

= nombre propio. 5

"Tz"

se pronuncia como Katze en

alemán = $Eto.

P.ej. Tzakímbiu = nombre ProPio tzauánd = d ía.

:

La vocal "u" junto a "e" es casi muda y la "e" tiene sonido nasal;

a t

P.ej.

La

"k"

se

P.ej.

áme = tú chicháme = hablas. pronuncia más fuerte que la "qu"; k

íare

=

tarde

naqu ítiajei

lll

=

no quiero.

LEccloN Acento

En infinitivo, todos los verbos son esdrújulos o P.ej. casamgatatzan

=

robar

chichástauan = hablar cúndutz anendémbratatzan

viñítiazan = venir,

=

sebresdrÚjulos. llegar

afligirse, apenarse.

En la con¡ugación de los verbos el acento cambia según el esquema general o particular propio de ellos.

Los sustantivos y los adjetivos llevan el acento por lo general llano, exceptuando las palabras bisílabas que terminan t - c - r - s - sh - n - ng - ñ ch, que lo llevan grave.

trabajo comprando canár = durmiendo necás = de veras uchích = niñito, hijito.

P.ej. tacát = sumác =

Para

facilitar la lectura,

tzacúsh = fango nungan = tierra (Acus.)

uacáñ = alma namáng = carne

se escriben los acentos.

tv LEccroN Artícr¡lo y prcPosición

r q' :

¡' '

El jíbaro no usa artículos y tampoco preposiciones. Tanto los unos como las otras resuelve con zufijos que originan los casos gramaticales y las variaciones en la conjugción. la

=

jea

En"116 la casa de Juan = Juanga jéen en mi casa = jeárui ayúdame para llegr a Dios = Yusnum jéatin yénguiatá desde el cielo = nayémpinmaya nungánmaya desde la tierra nungánam la en tierra = en el cielo = nayémpiñam en el fuego = jíñum desde Dios = Yusnúmia vengo de Sucía = Sucúnumia viñiajei vengo de los jíbaros = Shornumia viñajei aÓjei = con él víjei = conmigo vengo para trabajar tacástin Viñájei

=

=

jácatñujei - estoy Para morir vi súsatin Pujájei = estoy por dar o para dar chichátzuc = sin o antes de hablar vurúmtzuc = sin comer nav.ámatzuc etzercatá = sin miedo avisa! Domindin S. Misa andúctiñeite = €l día Domingose debe oir la S. Misa. (sería = en el día Domingo).

V

LECCION

Sustantivc

El jíbaro da un nombre a cada cosa. Y como éstas pueden estar en conjunto o separadas, distingue entre ellas y de ah í hay palabras comunes, colectivas, compuestas, nombres propios. Usa también el plural, pero por lo general es idéntico al singular. Rara vez, por ser muy realista y material, usa expresiones abstractas.

gall¡na lsuá = p€rro númi = palos, árboles únd yauá = tigre slanapi = culebranegra chíngui = pájaros caránapi = serpiente del $Jeño uámbishuc = mar¡posas vavéntza = agua de los brujos nupa = hierba unuurí = muchos Chupiántza = cerca de un jíbaro ChuPi ash í = todos atásh

=

Mamátu, Tzapéikia, Yanua etc. (de muj.) Tungui, Tzungui, Sándu, Teisha etc. (de varón) nombres propios.

1

El plural se forma con las desinencias de la tercera persona singular, como se verá después.

No hay ninguna diferencia entre los nombres de género maculino y femenino. El jíbaro tiene sólo nombres propios para los varones y para las mujeres. Si se quiere hacer distinción en el género se pospone al nombre fa palabra "aishman" o "nÚa".

niño

úchi núa = la niña P.ej. úchi aísfrman = el fem. cunámb aíshman = ardilla masccunámb núa = ardilla yauá aíshman = el perro yauá núa = la

perra vl

LECCION

Declinación

Hay dos clases de declinaciones: genérica y posesiva. Genérica, cuando el nombre t¡ene sentido general. P. ej.: cielo, árbol, río, bosque, mesa, casa. Posesiva, cuando el nombre, precedido por un pronombre posesivo, indica propiedad. P.ej.: mi casa, mi huerta, su caballo, etc' Declinación Genérica

NGDAV-

Nayémpi = el cielo Nayémpiñu = del cielo Nayémpi = al cielo Nayémpin = al cielo

Núnga = la tierra nungánu = de la tierra núnga = a la tierra núngán = a la tierra

,

P.ej. Crúznum

-

en la Cruz Dios Méndeznum = en Méndez

Yúsnum =en

:

tien€n ablativo en

-ñam-

las palabras que terminan en ,,i,,

P.ej. nayémpiñam

= en elcielo númiñam = en el palo uáchiñam = €ñ €l agujero.

l

VII

LECCION

Vocabulario

Yus Dios ápa == padre núcu = madre úchi = hijo cuit = dinero ája = campo puéngar = bueno tí muy jíntia == camino shir = bello itiúrchata = dif ícil áuei = hay éntza = agua aójei = con él

nayémpi

=

surustá

=

cielo = tierra = hierba nijiamánch = chicha ?acúsh = lodo

núnga núpa

dame

íti = es áiña ao = todo lo que hay k íare = tarde shor chicham= idiom. jíb. apách " = castellano áuk? = hay? tuke = siempre Ejercicios

Yus tí puéngara ítit (por contracción resulta puéngaréiti). Shor chichám o también shorchám tí itiúrchataiti, (contracción ; itiu rchatéiti ). Yus áuak?

-Yus

áuei.

Yus tukke puengareiti. 6u¡15u¡rJs1j.{r ). Uchi ajánam pujáuei.

El ¡mperativo no rige acusativo, slno nominativo. Es como ai dljeras: plata dsmel

Ab-Yúsjéi

= corl D¡os

(1)

Yúsnum = en Dios Yusnúmia = desde Dios iguares, pero el Ac. Er nominativo er dativo son casi siempre - nu' distinto. El genitivo termina en - ñu na

y

en "i"' En "ñu" cuando el nominativo termina en vocal' menos en En "nu" cuando el nominativo termina en consonante' En "na" cuando el nominativo termina El acusativo tiene la desinencia en

es

"i"'

"n"'

genérica' El Vocativo no existe en la declinación

El

ablativo tiene 4 formas: desinencia en " jei" (Yúsjei)' 1 - de compañ ía concon desinencia en ñam - nam num' 2- dep"'*tn'ntia en ía o ya que se agrega a la 3- de movimiento con desinencia - num' Según las reglas torna Ot permanencia en ñam nam - nam se cambia en - nma' de ta eufonía' la desinencia ñam

el cielo P.ej. Nayémpinmaya = desde tierra la ñunEínmaYa = desde entzanmaya =desde el agua'

'

4-

en "tin" - "din"' de determinación del tiempo el día lunes (en el día lunes)'

Lúnestín= Domíndin Forman

el

= el día domingo'

ablativo en

-nam-

las las palabras que terminan en

vocales-a-e-u-ao'

-

en la canoa en la tierra canúnam €l anzuelo €ñ tzaónam = entzanam = en el nassenam = efl Bl Viento'

P.ej. nungáñaÍl'l

Forman consonantes-

r0

el

=

agua

ablativo en

-num-

los nombres que terminan

en

a

a mi o mi

hijo hijo

=viña uchí-run =viña uchí-rú con mi hijo =viña uchí-rjei en mi hijo =viña uchí-rui desde mi hijo =uchí-ruiña

Acus.

Voc. Abr.

Toman estas desinencias los sustantivos terminados en vocal simple, es decir no precedidos de otra vocal y también los sustantivos que terminan en diptongo o más vocales, cambiando el Genitivo en -runu-, lo mismo aquellos que terminan en consonante. Las desinencias de la declinación posisiva se añaden a la última sílaba con que termina la palabra en la declinación genérica.

viña ajá-r viña uchír-r viña apá-r viña nucúr viña Yúsur viña uakké-r viña atáshiur

= mi campo = mi hijo = mi padre = mi macjre = mi Dios = mi barriga = mi gallina.

viña tzaó-r viña jeá-r

= = Yusrúnu = viña iñáshrunu = viña tambu-r = viña iñashú-r =

mi anzuelo mi casa de mi Dios de mi cuerpo mi cuna mi cueroo

NB. Si la palabra termina en consonante (en la declinación genérica) para agregarse la desinencia de la declinación posesiva intercala vocales. Es cuestión de memoria el aprenderlas.

IX LECCION Vocabulario

uéíj viña

uéijur

muga tangu ír

viña tanguir

nétzep

= = = = = =

mano mi mano

núji nujír

cabeza

niiÁr

espina dorsal mi espina dor.

el pecho viña netzépur = mi pecho el gallo = viña ayúmbur = mi gallo

ayúmb

l2



=

nar|z

= =

fren te

minariz

ojo mi ojo gallina = viña atáshur = mi gallina yurúmga = la comida viña yurúmgar= mi comida

jíru atash

viña

=

=

^

cánu canur acáru viña acárur numás

= la canoa = mi canoa = la escopeta = m¡ escopeta = el enemigo viña numasur = mi enemigo changuín = la changuina viña changuíñur= mi changuina aishur = €spoSo viña aishur = mi esposo yatzur = el hermano viña yatzur = mi hermano viña

r . ! ¡ "

cúnduj

= el cuello = rTti cuello súngur = la enfermedad viña súngur = mi enfermedad ichíña = la olla viña ichíñar = mi olla cuish = la oreja viña cuíshur = mi oreja umár = hermana viña umar = mi hermana íchur = el tío viña íchur = mi tío. viña cundújur

Ejercicios

.

, . '

Viña múgar najámbrutauei (me duele) Viña pushír janacúiti (está roto) Viña yauár cajéneiti (es bravo) Viña canúr jacúruiti (está rota) Viña cuch ír atzácamu iti (cuchil lo) Viña atashur casártucaréi (me ha robado) Viña uchír Mácasnum tacáuei (trabaja) Viña aparsha, viña nucúrsha chiviasánam uéare Viña jeár keéguiti (se ha quemado) Viña ayúmbur mengágeiti (se ha perdido).

(se han

ido)

Me duele mi pie M¡ hijo trabaja en el campo Mi padre y mi madre se han ido a Méndez Mi madre es muy buena Mi canoa está en el agua (está en el agua se traduce: entzá pujauei o entzánam pujauei). Mi cuchillo está muy afilado. Me duele el ojo. Mi camisa está rota.

r3

x TzáEa au

ír

nucúchur

LECCION

viña au

= abuela

apáchur = abuelo náue = pie

íg úmi jíntia uáke push í nei itípi

am

nangui

uacáñ ucúng

namac

tzatzár

-

mi suegra mi sobrino viña nucúchur= mi abuela viña aPáchur = mi abuelo viña nauír = mi pie viña amigiur = mi amigo viña úmiur = mi bodoquera viña jíntiar = mi camino viña uakér = rTti barriga viña Pustrír = mi camisa viña neír = rr'li diente viña itípiur = mi itipi viña nanguír = mi lanza viña uacañúr = mi alma viña ucúnchur= mi hueso viña namáquiúr= mi Pescado viña yauár = mi Perro viña Pandmár = mi Plátano viña

= la suegra = sobrino

= am¡go = bodoquera = camino

= barriga = camisa = diente = vestido del hombre

= lanza = alma = hueso = peSCadO

yauá - Perro pánda = Plátano mama - yu€ paát = coña ínchi = c?rrloto

ír

mamár

= viña paátur = viña inch ír = viña anender =

anender = corazón

miyuca

mi caña mi camote mi corazón

Ejercicios Yus viña anendérui Puiáuei.

Viña yatzuru yauarítí mantineiti (cazador) También se Puede decir: viña vauúrna Yauá ti mantineiti. Viña íchrunu canúri ouengaréiti.

NB. El jíbaro orefiere decir: de mi tío

su canoay no la qlnoa.

Ju entzánam namác írunu. Viña umárunu o también umáru ajarí ínchi írunui'

t1

\

Me duele mi barriga. Mi camisa es bonita. Mi abuela es muy buena.

.o

Mi hermano trabaja mucho. Mi amigo está en el camino. Mi lanza está en la casa. Mi hermana trabaja en la chacra. Mi perro corre mucho (corre mucho: tzéqueneiti).

xr Segu

LEccloN

nda decl i nación posesiva

Las desinencias son las siguientes:

Nom.

Gen.

Dat.

Acus.

Voc.

Abl.

m

mña miñu min min no se usa de compañ ía: mje mije de lugar: miñ desde o de: miña o miñya.

La segunda declinación se refiere al pronombre posesivo -ámue con su respectivo sustantivo. Vale lo que se ha dicho respecto a la primera decl inación oosesiva.

uchíram = tu hijo (la"a" en ucf¡iram es eufónica). Gen. ámue uch írmiñu = de tu hijo Dat. ámue uch íram o uchírmin = a tu hijo Acs. ámue uchírmin = a tu hijo Voc. ámue uchírmijei = con tu hijo ámue uch írmin = en tu hijo

P.ei.: Nom. ámue

uchírmiñya = de o desde tu hijo.

ámue uchírmiña o

Vocabulario ámue suém

=

tu

garganta

ámue nauém

=

tu pie.

r5

ueijem

garganta dor. frente pecho gallo campo canoa cuello enemigo changuiña mujer hrmana

ámue = tu ámue tanguíram = tu espina ámue = tu ámue netzépem = tu ámue ayúmbrum = tu = tu ámue ámue canúram = tu ámue cundújrum = tu ámue numásrum = tLr ámue changuíndrun=tu ámue nuóram = tu ámue = tu

nijém

ajáram

uméim

Excepción: ámue ápa

=

tu

papá

múguem =

ámue ámue ámue

nujím jími

ámue

atáshrum

jéem

ámue ámue yurúmgarám ámue

acáruram

ámue sungnúrum ámue ichíñaram ámue ámue

cuishim áishrum ámue yátzum

ámue

núcu

=

tu cabeza

= tu nariz = tu ojo = tu gall¡na = tu casa = tu comida = tu escopeta = tu enftnrBd = tu olla = tu oreja = tu esposo = tu hermano

tu mamá.

Ejercicios

Amue yátzum tí puéngaréiti. Amue yauém yajóchiti (no vale nada). Amue ichínñarám jacúruiti (está rota). Amue múguem tíúndeiti (es muy grande). Amue cuchírum a?ácachme¡ti (no está afilado). Amue ajáram nupácuiti (está deso¡idado). Amue iñém uaplgueiti (está sucia). Amue yáuum uméimijei ajanam tácaiñauei {trabajan}. Vi uéaiei (voy) amue apájei. Ao amue íchrumjei uére (se han ido). Amue núcu tí jáuei {está enferma). Cash ín (mañana) vi amue am ígrumjei namác ach íctin uétatjei (para coger pescado iré). Tu canoa no vale nada. Yo voy con tu mamá. El se ha ido (wúi) con tu tío para coger pescadoTu escopeta es buena. Tu papá y tu mamá trabajan en la huerta. Tu chacra está botada (ajápamuiti)-

r0

' : !-

Tu Tu Tu Tu

esposo se ha ido a trabajar en la chacra (ajárin tacástin wúi).

perro es buen cazador. casa no vale nada. canoa se ha ido. (quiere decir se ha ahogado

-

xil

jaquermiayi, de jaquertatzan).

LECCTON

Vocabulario ámue íchrum = tu tío ámue auém = tu sobrino ámue amígrum = tu amigo ámue wakém = tu barriga ámue pushíram = tu camisa ámue itíprum = tu itipi ámue ucúnchím = tu hueso ámue pándmaránv tu plátano ámue inchíram = tu camote ámue cuchírum = tu cuchillo ámue anendém = tu corazón ámue yauém = tu perro ámue namángueim =tu carne ámue nanch íguim =tu uña

ámue tzatzarám ámue nucúchrum ámue úmrum ámue jíntim ámue neím ámue nangu íram ámue ungúram ámue mamáram ámue paátrum ámue uvíram ámue iñém ámue uacañ ím ámue namácrum ámue oaém

tu suegra tu abuela to bodoq. tu camino tu diente tu lanza tu abceso tu yuca tu caña tu chonta

tu

lengua

tu alma tu pescado tu costilla

Ejercicios

Amue úmrum yajochiti. lñém iñactustá! o también iñém iastá! (iñáctustatzan Amue vav.áram jákéiti (se ha muerto). Amue uviram catúgueiti (se ha virado). Amue namácrum caóruiti. Amue uacañ ím uapíqueiti. Ame uacáñruin viña Yus pujáuei. Ame cuchírum mengagueiti (se ha perdido). Ame yauém nemácrum yóai (comió).

A

(1)

Nooer necesario pon6t el ptonombre

¡i l¡ delnencia

-

mostrar)fi

)

d€l sustrnt¡vo ¡é oe qué persona

se

l7

NB. El jíbaro

usa con f recuencia el nominativo en vez del acusativo,

sobre todo cuando no hay confusión en la expresiÓn'

Tu amigo está enfermo. Tu corazón debe amar a Dios (debe amar - anétñuiti)' Se ha perdido mi bodoquera. Tu lengua está suc¡a. Tu perro se ha Perdido. Tu corazón no ama a Dios (no ama - anéatzui)' Tu camisa está rota. Tu hueso está roto. Tu camino no vale nada. Tu cuchillo no corta (no corta - iñÓauui)' Tu corazÓn no es bueno. Tu sobrino está en Macas.

xlll

LEcCloN

Tercera declinación Posesiva Las desinencias

son: Nom. rí o cualquier otra desinencia propia Gen.

Dat. Acs. Abl.

Voc. P.ej.

ríñu o rinu rin rin

rijei (de comPañ ía) riñ (de lugar) riñia o riñYa (desde o de) no se usa.

Nom. Ao uchirí = su hi.io

Gen.

Dat. Acs. Abl.

Ao uchiriñu Ao uchirín Ao uchir ín Ao uchiríiei

uchiríñ

uchiriñia

= de su hijo = a su hijo = a su hijo = coñ su hijo = en su hijo = desde su hijo.

El plural se declina como la tercera persona singutar, cambiando solo los pronombres Posesivos de:

t8

vlna en i = Oe nOSOtrOS. nuestros / aS ámue en atum í = de vosotros, vuestros / as áo, ñí -áo, ní - deellos, suyos/as, sus. i uchirí = nuestros hijos; atumÍ uchirí áo uchirí = sus hijos

- vuestros hijos;

Vocabulario aO

SUer

=

SU

9ar9dnt0

uéje = su mano íri = su espina dorsal áoníjei = sufrente

áo áo tangu

= su pecho áo ayúmbri = su gallo áo netzépue

í - su campo canúri = SU csnoa

áo ajar áo

áo cundujei áo numásri áo ichíñari áo nuórí áo

=

-

= = uméi = áo íchri = áo áue =

SU

cuello

su enemigo su olla SU OSpoS?

su hermana su tío su sobrino

náue

= su p¡e múgue = su cabeza nújei = su nar¡z áo ji = su ojo áo atáshri = su gallina áo jee = su casa áo yurúmgari = su comida áo acarúri = su escopeta áo sungúri = su enfermedad áo changu índri = su changuiña áo cuish í - su oreja áo áishri = su esposo áo yáchí = su hermano áo tzátzari = su suegra áo nucúchri = su abuela áo áo áo

Ejercicios

Viña íchruñu acarúrr puéngarerti. umáru ajarrndia rncnisha mamasha tí rrunu¡. yatzúru tzafzár í tí ka1érkarrr imu coiérrcar. apáru canuri mengágueiti. amigrúnu pushírin casámgaréi r, nucúru ichíñarr jacúrurti. jeéru tangu íri (techo cupiñákurtr (está roro). apáru yauéi cambúñunam (o tarnoién ikiamnurn, wúr ido al bosque) Viña snr¡ra jéen iirl'¿rnminch atzuchuitr (abundal.

Viña Viña Viña Viña Viña Viña Viña

(se na

rg

Yus cacármarijei (con su fueza) ashínajáneiti. Nayémpi Yusa jeéñeiti. Viña yauáru cuishrin und yauá eséiyi (o también esátñ¡ Viña yauár napi ediyi. Sungúrjei jakai. Uchirí jákeiti. V iña nétzepú r najá mbructáuei.

-

mordió).

Dios ha creado con su fuerza el cielo y la tierra y todo lo que hay. El hijo de Dios ha muerto en la Cruz. La casa de Juan no vale nada. El cielo es la casa de Dios. Su hermano está en la chacra. El tío de Juan se ha ido a Méndez para visitar (irástatzan) a sus jíbaros. Su sobrino se ha ido a pescar. En la casa de Tzakimbiu siempre hay mucha chicha. La culebra ha mordido a su perro. Sus hijos son buenos (son buenos: puéngar aiñauei). La abuela de Taisha es muy generosa (tzángueiti).

XIV

LECCION

Vocabulario áo

apáchri =

su abuelo

uáke = su barriga pushirí = su camisa áo itípri = su itipi

áo áo

áo ucunchi áo pándmarí

= su hueso = SU plátano áo inchirí = su Csrnot€ áo cuchirí = su cuchillo áo anendéi = su corazón áo nanchígui= su uña áo namángue= SU corn€ áo uacañí = su alma áo cacármar í = su Íuerza áo cundurí = su brazo áo acápue = su hígado áo chichame = su oalabra

20

úmri jínti néi

= = = íri = áo úngurí = áo mamári = áo paátri = áo uwirí = áo paé = áo iñé = áo namácri = áo yauéi = áo cuitrí = áo acajquir í = áo iñash í áo auématéri = ái áo áo áo nangu

su bodoquera su camino su diente su lanza $J abceso slr yuca

caña

s.t su chonta

^

su costilla

su su su su su su

lengua

oescado

perro dinero trenza cuerpo

su ley

_

viña cúitiur viña ajár ája viña uchír úchi viña nucúr núcu viña mugár múga viña uéijur uéij Yus viña Yúsur viña tzaór tzáo jeár viña Jea viña tambúr Támbu iñásh viña iñashúr viña atashúr atásh núji viña nu jír viña tangu ir tangu ír nétzuep viña netzuépur viña ayúmbur' ayúmb yurúmga viña yurúmgar n íjei viña n íieir' ii viña iíru viña canúr canu viña acárur acáru viña condújur cúnduj cúndu viña cúndur viña súngur súngu r numás viña numásur ich íña viña ichiñar changu ín viña changu íñur viña cuishúr cu ish viña aishúr aishúr viña umár umár viña Va?úr vatzúr íchur viña íchur viña cuch ír cuch ír viña cúchir cúchir viña tzatzár fzátza

cult

22

ítri áo aiarí áo uchirí áo nucurí ámue muguém áo mugué ámue uéijem áo uéije ámue Yúsrum áo Yúsri ámue tzaÓram áo tzaorí áo jée ámue jéem

ítrum ámue ajáram ámue uch íram ámue núcu

ámue cu

áo cu

ámue tambúram áo tamburí áo ámue ámue atáshrum áo áo ámue ámue tanguíram áo tanguírí ámue netzuepem áo netzépue ámue ayúmbrum áo ayúmbri ámue vurúmgaram áo yurúmgarí áo n íiei ámue n áo li ámue ámue canúram áo canúri ámue acáruram áo acáruri ámue cundú.irum áo cundújei ámue cundúram áo cundúri ámue sungúrum áo sungúri ámue numásrum áo numásri ámue ichíñarám áo ichíñarí

iñashím

nujím

iñashí atáshri nujéi

íieim iími

áo ámue changu índrum changu índri áo cuish í ámue cuish ím áo aishrí ámue aishrúm ámue uméim áo uméi ámue yátzum áo yáchi ámue íchrum áo íchri ámue cuch írum áo cuchirí ámue cuch íram áo cuchir í ámue tzatzáram áo tzafzar í

dinero campo niño madre cabeza

mano Dios anzuelo casa

cuna

cuerpo gallina

nariz espina dorse

pecho gallo comida f rente oJo

canoa escopeta

cogote brazo enfermedad enemigo olla changuina oreja esposo hermana

hermano

tío cuchillo chanch ito suegra

a

lr viña au ír nucúchur viña cucúchur apáchur viña apáchur náue viña nauér viña um ír úmi viña amíguiur amíg jintia viña jíntiar push í viña push ír uakke viña uakkér nei viña neír nángu i viña nangu ír viña uacañúr uacáñ namác viña namáquiur namáng viña namángur ucúng viña ucúnchur úngu viña úngur yauá viña yauár pánda viña pándmar viña mamár máma ínchi viña inch ír paát viña paátur viña anendér anendér viña suér zue pae viña paér ¡ñé viña iñér uví viña uvír nanch ík viña nanchícur it ípi viña itipiur cacármar viña caxcármar viña cajetér cajeté viña cajínmashté cajínmashtér chichám viña chichámur viña ambújur ambú j acáp viña acápur aér viña aér au

áo áue ámue nucúchrum áo nucúchri ámue apáchrum áo apáchri ámue áo náue ámue áo úmri ámue auém

nauém úmrum

ámue

amígrum

áo amígri

ámue jíntim

áo jínti ámue pushíram áo pushirí ámue áo uákke ámue áo néi ámue nangu íram áo nangu íri áo uanañ í ámue uacañ ámue namácrum áo namácri ámue namángueim áo namángué ámue ucunchím áo ucúnchi

uakkém nefm

ím

ungúram

sobrino abuela abuelito pie bodoquera amigo camino camisa

barriga

diente lanza alma pescado carne hueso

áo ungurí

absceso

áo yauéi áo pándmarí áo mamará áo inchirf áo paátri áo anendéi

perro plátano yuca camote

ámue anendéim ámue suém áo suéi paém ámue áo paéi

corazón laringe cost¡lla

ámue iñém ámue ámue nanchíquim ámue ámue cacáram ámue cajetéram

áo iñéi áo uvírí áo nanchíqui áo itípri áo cacármari

lengua

ámue ámue

yauéim

ámue pandmarám ámue mamáram ámue inchfram ámue paátrum

uvíram itiprum

ámue

áo cajéterí áo

caña

chonta uña ¡tip¡ fuerza cólera

cajínmashteram cajínmashteri

memoria ámue chichámuem áo chichámue palabra ámue ambújrum áo ambújri entrañas ámue h ígado áo acapue

acápuer

amue aerm

áo aéi

tocayo

23

acájki

viña viña

andútei

acájkirí

acájkir

ámue

acájkíram

andúteir

ámue

andúteirám áo andúteirí oído

anéndrutei

viña

anétei ¡ñá$

anéndrutéir anéndrutéiram viña anéteir ámue anéteiram viña iñashúr ámue iñashúm

ámue

áo

canto áo anéndrutei áo anéteiri pena áo iñashí cuerpo

auémate viña auémateir ámue auémateram áo auématerí ayámder viña ayámder ámue ayámdeim áo ayámdei chapík viña chaplkur ámue chaplkrum áo chapíkri

XV

trenza

ley

soriadero soga

LECCION (bi¡l

Declinación de los pronombres personales. Los pronombres personales son:

vi = ¡ =

yo;

ámue

nosotros;

tu;

átum =

áo =

él;

vcotros;

áo =

ellos.

Su declinación es la siguiente:

N. vi = yo G. viña =de mi D. viña=ami A. viña=ami

ámue = tu

ámiñu = tuyo, de ti

amín =otf amín =dtí

áo =

áonu =

el

de é1, zuyo

aón =sél aón =aél

V.

Ab. Vljei

= vlñí =

Se usa

conmigo ámijei = contigo aójei = con él en mí ámiñí/ámiñín = €rt tf aílaín = en él

también:

ínya = desde o de mi. ámiñiya/ámiñinya = desde tí

viñ ínlviñ íyalviñ

aíva

laínya

= dede é1.

N. i -nosotros átum = G. iñu = de nosotros atúmnia =

24

vosotros de vosotros

.

¡

D. in A. in Ab.

=a nosotros átumfn =a nosotros átumín ijei =con nosotros atúmjei iñi / íñin = en nosotros atumín iñíya / iñ ínya = desde nosotros atum íya /

Nb. "áo"

=a vosotros =a vosotros =con vosotros =en vosotros atum

ínya =

desde vosotros

tercera persona plural es igual al singular.

Ejercicios

Yus íjei pujáuei. V ísha nacúrajei.

Víñeiti. Amiñuiti. lñu iti. Atumneiti. Atúmjei i nacúrusmi (juguemos). Amijei vi tacástatjei (trabajaré}. Ao ámin namácan amásei. Yus ni necátin, umírcartín najátmamiaji (para conocerle, amarle, obedecerle nos ha creado). Viña Yusru, ashí ?auára viña yurumgar $Jrustá! (ashí tzauára = todos los días). Amue ti puengaréitmue (muy bueno).

Ao yajóchiti. Aón nijiamánch amástá (convÍdale). Ao puengaraiñauei = ellos son buenos. Es mío. Es

tuyo.

Es de é1. Es de nosotros. Es de vosotros. Es de ellos.

Dame a mí. Dios está contigo. Dios m fo, dame a mí todos los d ías la comida.

25

Yo voy cont¡go. El dio el libro a ellos (dio = srsei). El es bueno, yo soy malo (yo son malo = yajóchitjei). MiJesrls, tú eres todopoderco, yo son débil Viña Jesúsru, amue ashí tijíngiachúitmue, vi ungéitjei. Tú eres infinitamente bueno, yo soy malo Amue tí puéngaréitme, vi puéngarcheitjei Contigo es fácil vivir bien Amijei shir pujústin yupichuiti.

Los pronombres personales "vi- amue- áo- i- atum- áo" muy 6tán con el verbo ser formando las formas siguienta:

a

menudo

ítje¡ / vlitjei = ámue ítmue / ámuétmue = áo itiéi I aouéiti = i ítj¡ / itji = átum ítrumue/atumuétrumue áo aiñáuei =

vi

NB.

!o so! tú eres él es nosotros somos v. sois ellos son

Se pronuncia como está a la derecha.

xvl

LEccloN

Cuando el verbo ser es copulativo, las desinencias se agregan al predicado y el pronombre personalva separado del verbo ser.

bueno malo él es grande

P.ej. yo soy

tú eres

= vi puéngaréitjei = ámue yajóchitmue = áo úndeiti

nosotros soTos

pequeños

= i úngeitji perezosos= átum náquitrume vosotrc sois ellos están trists = áo cúnduz aíñauei. No es necesario poner el pronombre personal por delante ya que por la desinencia se conoce de quépersona se trata.

20

Si el adjetivo termina en Si termina en

' pers.

"i"

"a"

resulta en la 3ra

resulta en la 3ra, pers.

per.jiti:

puéngaréiti.

-ñeiti: apáriñeiti.

Si termina en "in" precedida por una consonante, rezulta en la 3ra. ñuiti; jácatnuiti (de jacatin = para morir)-.

' '

srJlta en la 3ra. pers.

e

yumíñeiti = es dulce. P.ej. yumín susúrdin susúrdiñeiti = ss barbudo.

Si termina en "in" acentuado o precedido de dos consonantes re-

-

ieiti-.

-

Si termina en -nt¡n -ndin cambian la "in" final en "ñu" perdiéndose la de y te.

- capánñuiti = nérentin - nérenñuiti =

P.ej. Capándin

es rojo. es dueño.(1)

Vocabulario

yumín = dulce ju = esto, esta = gordo chikíndin = deshierbado apu uatzarÚ dueño = flaco nérendin = para obedecer cacármachu = débil umírtin = tangu = manso víñiachúiti = no es mío tánguchu = selvático ?ánga = generoso umírca = obediente t¿amágu = maduro = llorón (para llorar) umírcachu = desobediente útin tacápt¡n = ligpro chúpitin = mojado

ishámgartin

=

miedoso

Ejercicios Padri Juanga susúrdiñeiti. Ame canúram tacáptiñeiti. Ju paát tí yum íñeiti. Pengué (

I

I

chúpitñuiti.

Lo que aqu Í !a d¡ce det ad¡€tivo, i$Jalm€nt€

sa apl ica

el

sr¡

atant¡vo, v€rbo, 6tc.

27

Pidru jácatñuiti. Juanga ajarí chi k ínñu iti. Yus ash í nérenñuiti. Yus necás i apáriñeiti. Yus pengué uacáñeiti. Amue itíprum ti shireiti. Yúsa auematéri um írcatñúiti (se debe obedecer). Yusa chichámue andúctiñeiti. Ju uchi tacáuiti (es trabajador). Ju í (aqu í) jángui tzarámgamuiti ( = regado, todo cubierto). T í uatzáruitmue. Umírcachuitmue (chu es negacion). Ju ája viñachuiti. Cacármachu itmue. I pandmarí tzamácaiñáuei. Utñuitmue. Ushuitmue (ushu = glotón, deseoso de carne). Aneartá! ju yauá tángúchuiti (anéartá = cuidado). Amue cuch íram ti ápuiti. Tú eres miedoso. No tienes fuerza. Dios es infinitamente generoso. Esta chacra no es m ía. Tus plátanos ya están maduros, (se usa el singular). Eres desobediente. Yo soy gordo, tú eres flaco. Dios es Todopoderoso (tujínguiachu = poderoso). La Madre de Dios, es inf initamente generosa. No está bautizado (iméimiu). La Madre de Dios sobresale entre todas las mujeres (sobresale entre todas las mujeres = ?shí nuánam nangámacuiti). La voluntad de Dios sea obedecida en el cielo y en la tierra (sea obedecido = um írcamu atí / voluntad = uakérute (r-ram-rí). Ellos son muy buenos. Eres calumn iador (tzanúmñu ). Esta chacra es m ía, no es tuya, es nuestra, ment¡rosol (uéit). Tú eres mentiroso! (ueítrineitmue).

28



:

XVII

LECCION

Pronombres demostrativc Los pronombres demostrativos declinables son

:

ju = éste, esto áo = oeuel, aquella ... nU =

ese, esa ...

Tienen una sola forma y sirven para indicar el singular y el plural, el género masculino y femenino y pueden referirse a persona o cosa.

N. ju = éste, esto, estos, estas. nu - ese, esa, esos, esas. G. juna de este, esto/a, estos/as. núna de ese/a, esos/as. D. juna a nuna a A. júna a nuna a V.

Abl. jújai con . .

jui

nújei con

. juiya desde en

nui

.

en

nuya desde

Los nombres demostrativos se declinan en su caso respect¡vo cuando están solos. Si son adjetivos no se declinan.

N. G. D. A.

áo

aquel, aquello/a,

aóna de.......

aquellos/as Abl. aójei

con .

.

aí en....... aya desde

aón a....... aón a.......

, I

Ejercicic Vocabulario

Uaquérajei =

nacurustaüan

=

uéchattajei = meíshtatjei =

pujústauan = sentarse, quedarse

quiero jugar no iré ño me

akáiquitiá! =

bañaré

ítiajai = yurúmachji = naqu

baja, desciendel no quiero no hemos comido

2g

puede japíkchamnéiti = no he cogido nada trabajar =no se puede coger tzupíkchamne¡ti=no se puede cortar capátzui = no quema umarchattajei = no beberé uakératzjei = no quiero ipuétchamneiti = no se puede tirar uétsatatzan = sufrir. tacáschamneiti = no se

Ju tacáuei, áo náquiti. Ju nunkánam pujustá?an uaquérajei. Ju num ínmaya akáiquitiá! Nujei nacurústatzan naqu ítiajai. Aójei uéchattajei. Jú jeánam puéngar yurúmachji. Ao entzánam me íshtatjei. Ao shórjei Másnum uéchattájei. Nu tzaójei puéngar japfkchamniéiti. Ju nungánam uéitsamñeiti. Ju machetjei tacáschamneiti. Ju cuch íjei tzupi kchamnéiti. Nú ji'capáuui. Ju úchi puéngarcheiti. Ju pushíjei Misánam uéchattájei. Vi aón uaquératzjei. Jú shora jeén nijiámchin umárchattájei. Ju jintiánam ti jangui áuei. Ao acarú jei ipuétchamnéiti.

Yo no voy con este jíbaro a Sucúa. Baja de este árbol. En esta chacra hay mucha hierba. En este bosque hav muchas espinas, Con esta escoDeta no se ouede tirar. No vale nada.

Yo voy contigo. Este j íbaro no es bueno. Esa agua no se puede beber (umárchamneiti). Con este machete no se puede trabajar. Este trabaja bien.

30

Tú eres muy ocioso. Contigo no se puede trabajar. En este mundo se sufre mucho: en el cielo estaremos bien (puéngar pujústatji).

XVIII

LECCION

Pronombres

indefinidc.

Los pronombres indefinidos son:

íkich = otro

cóachat

= mucho núcap ashí = todos = bastante untzurí = muchos naya = cierto mash = todo ishíchik = poco(s) Sólo ch íkich es declinable. N. ch íkich = otro/a, otro6/as. G. chikisna = del otro . D. chikícham= aotro A. chikfchan= aotro ch

.

V.

Ab.

Chikíchjei = con toro chikísnum = en otro chikfsnumia=desde otro . . . . . .

Para traducir "nadie", "ninguno", usa con el verbo en forma negat¡va: P.ej.

el jíbaro el pronombre

ashí

uhénquiachárei (al pie de la letra sería Ashf maáchare Asfr í nacurúschara

ninguno le vio todos no le vieron). ninguno le mató. nadie jugó (sería = todos no jugaron). ninguno trabajó. ASrí tacáschare

asl'r

í

Vocabulario

tzauándri

=

sr.rdía

assamde

=

siendo

3l

tímiay

= dijo

núca = este visto chiqu íchquiti = es uno solo yámamgamdéik= al principio a?ú armiay = no hubo nada tujínguia = débil tijinguiachuiti = fuerte chu = bajotodo punto = no (negación) ashí uénguiamjei =

tacat

he

de vista

= trabajo

playa ji = leña seca áyatik = solo ajámbrustá = convídame!

caánmatac (tga)=

cuarchattájai = flo VoY a rozar

pujuiñauei = hay (de personas) ueftiti = es ment¡ra quiritñoyaí = había tinieblas nuní = deallá

Ejercicios Yusa tzauándri assámde ajánam ash í tacáscharéi. Ame ajármin ti núcap ji írunui. Núca ueítiti, timiey. Yus ash í tuj ínquiachúiti. Caánmatgánam shor ti unuurí pujuiñáuei.

Tí tacát aúei. Amue viña ajámbrustá! Yus chiqu fchquiti. Núcap surustá! Yámamgandéik ash í atzú ármiey, áyatik Jintiánam unuurí shuaram uénguiamjei.

quirífioyaí.

Ash í yajóchi tungurúnam, ívianchnum jiñúmueartatui

(tungurúa = infierno

A*rí

-

íwianch = diablo).

puéngar Yúsnum tukke shir pujústin ueártatui (irán).

Yus mash najáneiti. Shor maya nuní vinímiey. (Naya propiamente quiere decir alto, de estatu ra ela¿ada, f i gu rativa mente q u iere deci r "cierto " ).

=

trabaja). Trabaja un poco! (tacasta' Mucho han trabajado. Dame un poco. Convídame! Mucha hierba hay en tu campo. No hay muchos dioses, uno sólo es Dios.

t2

todopoderoso.

'

Dios es Todos se han ido. Todos están en la playa.

' . ,

Este niño es muy débil. Este jíbaro se fue sin carga de la Misión (sin carga

=

,

áyatik).

El otro jíbaro se fue muy poco cargado (cargado = entzagu). Hay muchos jíbaros en el río (en el río = csnusá). Ninguno se ha ido. Todos se han ido.

xrx LEcctoN Pronombres relativos.

Los pronombres relativos se forman con las sílabas: ju, -nu, -áo. Estas srlabas se agregan a las formas de la interrogación compuesta de los verbos de todos los tiempos. Su estudio se hará después de tener conq cimiento de las formas interrogativas.

Pronombres interrogativos. Son los siguientes:

^

ya? = qu ien? yána? = de quién? yáneit? = de quién es? yánan? = a quién? (también yan) uaringuit?= qué cosa es?

yajéing? yeítiam?

= = yakit? =

con quién? quien eres? quién es? uarímbieít?= qué cosa? qué pasa? yánambeit?= de quién es?

Vocabulario najánamia?= creo? (preguntando) najána áo = todo lo creado najanamiey = creó (sin preguntar) yána jeénguitFde quién es la casa? Purgatoriu = Purgatorio urútmeit? = cuánto? aentz = persona (ur, rum, ri) aíña? = son? (pregtntando) aíñauei son (sin preguntar) 33

najanarmey = se ha hecho ü.rra = por lo tanto júkitñun = para llevar ayát = Íluoeue €s Yusa angelrF los ángeles de Dios urúcuc = cÓmo? (pregunt.) shírrnach = hermoso unuimiaru = inteligente = estrella uaaín = resplandeciente Ya muétek feo = igual str írmachu = uéitrin = ment¡rcc cajén = iracundo tzanúmgartin =calumniadores anángartin = falaces L (para engañar) anendémgia= s¡n corazón (cruelesl naiátmamiaj(i)?=nos ha creado? (preg¡.¡ntando) :

najátmamaaji nm ha creado (sin preguntar, contestando).

NB. la -i- en najátmamiai(i)

casi no se oye.

Ejercicic Ya najátmamiaj(i)? Yus najátmamiají. Yus uarínguit? Pengué uacáñeiti. Yá a*r í najánamia? Yus ash í najanamiey Yus najana áo yánaquit? Yúsneiti: nu I (de este modo) Yus ash í nérenñuiti. Tungurúa yána ieénguit? lvianchi jeéñeiti. Purgatoriu uarimbieit? Uacáñ puéngar auasatñun (para hacer buenas), chiqu ícha Yús jeéñeiti. Yus urutmeit? chiquíchquiti, ningui itiát (aun que es uno sólo), aéntz manéndiu aiñia uei (manéndiu = tres). Yusa entzrí (uarí) Yá aíña? Apásha, Uchisha, Espiritu Sántusha aiñauei. Yúsa angelri ya áiña? Uacáñ aiñáuei.

3f

Urúcuc uacáñ áiña? ti unuímiaru, ti shírmach, tí tzaápin, yaje (ablativo) muétek, aiñáuei. lvianchi ángelri Vá aíña? Angeles um írcachu (desobedientes) uaciáñ yajóch i, sh írmachu, cajén, uétrin, añángartin, tzanúmgartin, anendémgia aiñauei. Uacañ

Ouién eres tú? (es la contestación infalible del jíbaro: soy soy). quién De es esta casa? Es de Asamdq.

Viítje¡

De qu ién es esta chacra? de Sandu. Ouién es Dios? Es Espíritu puro. Ouién nos ha creado? Dios nos ha creado. Oué es el cielo? Es casa de Dios. Oué pasa?

Qué es? Qué sucede? Ou ién es?

Cómo son los ángeles? Cómo son los demonios? (contestar). Con quién irás? (yajéing uéttam). Cuántas personas hay en Dios? Dios es uno sólo. Quién es este? Es Pidru.

xx

LEcctoN

Mverbios de luger. Agregando a los pronombres demostrativos "-ju, -nu, -áo," vocal "i", se obtienen los siguientes adverbios de lugar: ju í, = aqu í nuÍ = allí

la

a(o)í= ailé 35

y agregando la sílaba "ya"

Agregando

Se usa

resulta:

juyá ñ= desde aqu í nuyá = desde allí aoyá =desde allá.

"ngui" que significa "mismo" a los adverbios anteriores resulta juíngui = aquí mismo nu íngui = allí mismo aíngui = allá mismo. El mismo sentido tienen -jukke, nukke, áok-.

frecuentemente: junák = nunák aónak

Otros adverbios de lugar

= =

a este mismo a aquel

mismo

aél mismo.

son: -tuimb? = en dónde?

_tuá?

= pot donde? -tuyám?= de dónde?

arácañi anarañi

aañi

= = =

juiñiñi =

río arriba río abalo por allá Dor aeu

í

agua yak í = arriba arák = más arriba uakénmañi - por debajo, por abajo de la cama jéashtéiti = está lejos ímeiti = está lejos jínguitiarun= salir aracchiñ í = oor arriba luñí = deaquí Nungáñi = en la región baja atzá = no chu = es negAción entzác =

auántu

en el

abajo (nungach) chikichnumañ í = del otro lado uámdak = debajo (de la cama) oátatek = encima (una cosa sobre otra). a afuera = yakiñi = por encima arrácach = más arribita

arángeiti

=

imí = tími = tÍmeiti = uacatárum = peák = nuñi = ueté¡ = entzá =

está cerca

(gei = ch sonido) lejos

nruy lejos subir cama de allí

vamos (vayamos) por el agua

i

se halla.

enkémey 30

nungá =

=

se

sentaron

jukímeiti

=

es de llevar

t

i'

tánrajei =

he

venido

juk

ítiajei -

recojo, llevaré.

Ejercicios

Shuor nuñi viñimiey. Entzá ueté¡ arak. Arácañ í shuor untzur í namák achiqu iar (cogiendo) súmi (en vez de susámi, forma abreviada) (para dar). Anárañi cánu wúi. Aañ í canu pujáuei / pujúmiey. Entzác, entzác jasarei. Yus yakí pujáuei. Uakénmañi áuei. Jeáshtakéit? (está lejos?) Atzá. Jeáshtachú ití. Nungá nacurustárum! Túa ueam (uém)? (a dónde vas?) Tuyá viñám? (de dónde vienes?) A jinguitiárum! Yakíñi uacatárum! Arácchiñ í ámei (estuvo, fue). Juyá wúi. Vi nuyá andúcjei (he oído). Aóya canártin wúi. Aónak jukímneiti. Junác ju k ítia jei. Uámdak atzáuer. Chiqu íchnumañi vi támajei. Pátatek pujármiey. Papí peáknum pátatek auántui. Aónak acúpmiey (mando). Tímiéiti. lmiéiti. Nungáñi pujáuei. Pátatek jíñas áuei (jiñas = apenas salido). Se fue por el agua. La casa de Pidru no está lejos.

37

Por all í viene un jíbaro. Más arriba hay una casa. La canoa de Juan se fue río abajo.

Salgamos afuera! (jinguitiéi).

Jugad abajo. Está abajo. Está arriba. Por allí se ha ido. A él mismo dijo. Este jíbaro vino del

otro lado. A dónde vas? De dónde vienes? Los pájaros están enc¡ma del árbol. La camisa está encima de la cama. A aquel mismo mató (mái). Afuera está. Muy lejos está la casa de Cayapa. Muy cerca está la chacra. Desde aqu í se fue. Está en la playa. R ío arriba se ha ido. Por allá hay mucha cacería {cundin) Más arriba está la casa de Puiubata.

XXI

LECCION

Adverbios de modo.

andra =

áiñik = nu kke = itiur mácque = (mak

uári tu 38

= = despacio = rápido = asÍ

mak

yéitmate

balde igualmente seme.iante cómo? bien de

t¡tiú

= túkenas = muetek = yéitias = urúcuc =

quieto de balde igualmente despacio

cómo?

bien, bien)

cacándar

=

ík

=

juñ

recio, fuertemente así (indicando)

Aüerbic e= étá=

sí sf

de afirmación

necás

=

c6a -

de

veras

ayu=

bueno, si.

cha=

quizás.

cierto

Adverbic de rngación tza=

nO

aV.á

= nO

Adverbic de t¡empo

yamei = ahora

nuik atac

= = yaónchu = arum = tu kke = yaón = anúyaón = cá$i =

uómak

antes todavía tiempo hace después siempre ayer anteayer de tarde

=

(usados con los verbos) en seguida. uómak uéttajei = iré enseguida después ti iñitek tiempo ha

urúm = =

yámamgamdeik = al principio

íñ = = cáshik =

cash

añacashiñ

cash íñing,_

.*nlni"ó'= quíare = tarde urumang = táurei = dice tímiey = unuimertiñeiti = se debe estudiar yóatá = ayámbratarum = descansad! tátatu¡ = vinitiá = ven! atzúmei =

mañana pasado mañana

de mañanita

todos los dfas en el día

dijo come! vendrá no hubo nada

Ejercicios

Andra táwei. Yaón jákai. Yámamgamdéik atzúmei. Cash ín ing, cash in ín g unu imertiñeiti. Titiú pujustarum! Ayu, ayu tímiey. Urúm vinitiá! Tukke nambuékuitme. Anúcashin namák ach íktatzan uéttaji (iremos). 39

Túmeiti. Yaóncfru jui Sandu iee ámai. Amue cacármeitmue. Ao cacármachuiti. Cashín cúndin mándúmu uetéi. Uári uetá! (anda). Yaméi yajoch ?auárei (amaneció). Yámamgandeik Yusnígui (solo) óayi (existía).

Uómak tacástiñeiti (se debe trabajar). Túkenas táwei. Nukke najanatál Yus tukke pujúmieY. Ju úchi puéngarkeit? (es bueno?). E, ti puéngareiti. Mácasam (ueam) uém? Tza, uéatzjei (no voy). Itiúrkamue najánam? Urúcuc najanatam (harás?) Anúcash ín. Cúmbaga shóran irástatjei (visitaré).

Ahora descansa! Dios es siempre infinitamente bueno. éCómo dice? Anda despacio! Así es. Bueno, dice. De balde dice. Mañana me voy a Chiguasa para visitar a los jíbaros' Venga, dice. Llegó tarde. Muy temprano se fue. Pasado mañana vendrá. Después vengo. Al principio no hubo nada, después creó Dios todo' Anteayer se fue. Deveras, bien bien. lré enseguida. Tiempo hace había aquí la chacra de Visuma'

10

De tarde se fue a la playa. Este jíbaro es muy fuerte.

Vengo rápido. Está bien.

xxil

LEcctoN

Eladjenivo

El adjetivo es indeclinable. Tiene una sola forma para er y plural, para el masculino y el femenino. P.ej. Uacañi puéngar uacáñ puenkar

cúcuj púju cúcújri pújú

singurar

= almas buenas = alma buena = blanca flor = blancas flores

Rara vez usa el jíbaro el plural y si lo emplea lo expresa por

aiñiáwei uacáñ puéngnr

=

aiñáuei

son. =

cucúj púju aiñáuei = caya mucúsa aiñáuei = jea uch ích aiñáuei =

son almas buenas son flores blancas son piedras negras son casas pequeñas

A veces se sustantiva el adjetivo para formar un concepto abstracto, son casos raros. En este caso se pone el adjetivo al nominativo del pro nombre posesivo de la tercera persona.

^

P.ej.

\

NB. tanto el alma como blancura se pone en nominativo del pronombre

-la

blancura del alma. Se traduce

= el alma su blancura.

de la tercera persona.

-

pújurí puéngarí cucújri pújurí uacañi Yusa

=

= = =

nanchícri mucúsari najámderi yum íncharí =

la blancura del alma la bondad de Dios la blancura de la flor lo negro de la uña lo amargo del dolor.

tl

Vocah¡lario

mucrisa = o€gro Ptréngar = bueno (puerta) yajoch uréimu = abierto = malo = azul = blanco yumlngia = ofrlargo jiñáru = mojado ishámgartin = miedmo

netze

vínguia puju

essaram

maámu = matado puéngarcha = malo tangu = lTrÍrflso uétrichu = no mentiroso néca = inteligente amuchamñia = inacabable jacatin = inmortal uaráchu = infeliz yambín (iña)= fértíl anéncachu = cru€l janguírndin = espinoso najámin (amñu) = doloroso chúpitin = mojado cuítrindin = dineroso ajápamu / ené ?:uer

ané

=

abobado

(rma) = largo

yapagu iaca cúnduü cajéchu kijíngia shir

= salado = rrlu€rto = trist€ = rTlÉlrlso

= liviano = bonito uhengáshtin = invisible michu = insípido iñáshtingia = incorpóreo tí uángarám = inmenso (rma). shirmachu = feo uauarÚ = flaco saórca = espumoso = enfermo iáa yúpichu = fácil ándichu = desobediente

iviáo.¡ = vivo, despierto (campo) ayámbramu botado = descansado = aparma = cosido = crudo jacátñu nuñik= cada¡érico = caliente Ejercicic

Yus jadshtiñeiti. Yus ash í nekéiti. Yus tí puengaréiti: nijei muetek Uacañí péngr nayémíñam ueártatui, uacañíyajóch

auúweiti.

uéártatui. Tukke cúndutz pujáuei. Anéartá! ju yauá tánguchuiti. Shirmachuitmue. lvianch tí Srírma chuiti.

42

* Tungurunam

?

Andichúitme. Jintia tíessarmeiti. Amue ajáram ajápamuiti. Yus iñashingeiti. Tí cajékuiti. Push í apármeiti. Tuúmbi (sopa) yapákuiti. Uéiti ufemuiti. Tuke uéitrineiti. Yus jacashtiñeiti. Yus uéngashtiñeiti. Uacáñ iñáshnum pujauei. Jiñáruitji. Nayémpi v ínguiti. SapÜm iachu iti (valiente), sap íjmeit í, sap íjmei tru mue, sap íjmeitj i' Tú eres muy bueno. Este trabajo es inacabable. Esta agua es muy espumosa. Tú eres muy desobediente. El alma es invisible. Esta casa es muv bonita. Tú eres muy inteligente. Este j íbaro es infeliz. Tú eres muy rico. La sopa es insípida. Siempre estás tr¡ste. Este palo es liviano. Está vivo. Estáis mojados. Nuestro campo está botado. Dios es invisible. Eres tonto. Dame (iturtitiá) agua caliente. Eres muy flaco. Mi camisa está cosida, la tuya no está cosida. Estás enfermo. El alma es inmortal. Este trabalo es iácii. El camino es muy largo. 13

xxt!t

LEcctoN

Grados deladjetivo Los grados del adjetivo son tres: positivo - comparativo - superrativo.

P.ej.

bueno = puéngar más

bueno =

muy bueno

imiéngas

= tí

puéngar

!

puéngar

El comparativo puede ser de inferioridad, de igualdad y de supe-

rioridad.

;

El comparativo de igualdad se forma con los adjetivos de modo:

áiñ¡k = igual, semejante muétek = igual, semejante núnis = igual, semejante. P.ej. viña yauár ámue yauém áinguiti

(núnineiti ! núnískuete).

/ muétekiti / núniseiti

Se usa también el ablativo de comparación, poniendo el segundr término de la comparación en este caso. P.ei. Viña vauár ámue yauémjei muétek puéngar aiñáuei.

El comparativo de infurioridad se forma anteponiendo ar adietivo

calificativo de sentido negativo un adverbio de cantidad. P.ej. Vi ámijei

p

imiéngas cacármachuit? Amue imiéngas cacármachuitmue

Esta forma se usa muv poco.

Esta comparación se forma también, u con más frecuencia, añadien do al segundo término de la comparación el adverbio P.ej. Juánga Pidrujei

yá ishíchik

,vishíchik. puéngareiti? pidru ishichik puéngareiti. :

El comparativo de superioridad se forma añadiendo al segundo término de la comparación la palabra "ti" - ímia - imiéngas - tí imiá - núcap,,. P.ej. Viña yauár mándiñeiti, ámue yauém o también amiñu, tí mandiñeiti. Viña yauár mándiñeiti, ámiñu imiéngas mándiñeiti etc. (es cazadorl. 11

Estos casos se resuelven también por medio del verbo

=

nangágata?an P.ej.

Viña uchir ámue uchirmin

sobresalir.

nángaguer

=

Mi hijo gana a tu hijo,

es

superior.

Viña uchir ámue uchirmin nangámakuiti (sobresaliendo).

El superlativo de los adjetivos se forma añadiendo al adjetivo calificat¡vo la palabra chikcha (ísimo). P.ej. súrichikcha-iti (se pronuncia

cacármachikcheiti puéngarchikcheiti

= =

súrichikchéiti)

Se pone también ante el adjetivo

"pengué

-

ímia

- tí" puéngaréiti = necás

P.ej. Yus pengué Yus imiá

=

es muy avaro

es muy fuerte. es muy bueno, óptimo.

calificativo al adverbio:

Dios es del todo bueno. Dios es del todo bueno. Dios es del todo bueno.

puéngaréiti = Yus necás tí puéngaréiti =

A veces se forma el superlativo repitiendo el adjetivo calificativo. P.ej. Cacáram cacármeiti puéngnr puéngareiti

shir

shireiti

= = =

es muy fuerte. es muy bueno.

es muy hermoso.

También hay un superlativo veroal, que expresa la intensidad máxima de una acción o pasión. Se forma este superlativo por medio de dos negaciones.

P.ej. najámchikcha-iti najámchicheiti a

tzekiashchamiajei chicháshchamiajei

= =

tacáshchamiajei

=

ciuele muchísimo.

he córrido mucho. he hablado muchísimo. he trabajado mucho.

Vocabulario

Mándiñeiti

=

es

cazador

aác =

ráncho 45

aárma = uéj

=

rayado,

escrito

palma de la aiápue tendrá = anular y

acap

mano

acáchu

=

cinturón de

cabellos ajápue téndra=isla, @ntro ajápue téndra _ anul. y medio

medio (mano). naue uéj acárma = desgranado acca = acúpma = suelto acúpte = real ipiamát = achu = oalma ioiamát chichauei = habla fuerte.

del pie gusano

(r, ram,rí) fuerte

reino

Ejercicios

Viña yauár amue yauém imiéngas mandiñeiti. Viña yauár imiéngas mandiñeiti amiñujenki¿{ t )Vi ámijei núniskitjei. Amue imiá También "timiá") puéngaréitme áojenguia. Ju íijenguia imiéngas puéngareiñáuei. Ju atumjenguia imiénges puéngaraiñauei. Jú aja ámiñujénguia imiéngas nérineiti (carga). Viña machétiur ámiñujenguia imiá puéngareiti. Amue áoiengu ia imiá tu j íngieitmue. Amue uchiram viñaienguia imiá umírcatnúiti. Amúe vijénguia iménguia iméngas cacármeitmue. Pígru tí nucap súreiti. Yus tí imiengas tzángeiti. Yus pengué puéngareiti. Amue pengar puengareitmue. Junaga tacáshchamiey. Núcao surustál N ijiamánch afzauui (hay bastante). Amue ishichi k yóatzamue. Atum ishichi k nacúrscharmue. Núcap máñiekmiajei (he oelado). Amue núcao vómue (comes). (1)

46

En vez del simple ablativo de comparrción usa €l iíbaro muv fracuontemañta le forma €sp€cial cr€ -áoienguia, ámiñui€nguiá, íii€guia- etc. agreg8ndo com€ se vé al almplo !blt' tivo la desinenc¡a "nguia", pero no gn f6rma de oregunt¿ sino de af¡rmación.

s

Viña jeér ámue jeémjei muétkiti. Tí necás tajei. Viña acárur ámue acarurmijei muétekiti. Ti ipiamat chichayei. Dios es infinitamente generoso. Dios es en verdad inf initamente bueno. La Madre de Dios es también en verdad nuestra Madre (íngia nucurindi). Mi rancho es muy bueno. Mi perro es más cazador que el vuestro.

Mi escopeta es mejor que la tuya. Yo soy más fuerte que tú. He trabajado much ísimo. Estoy muy cansado (pimbikjei). Nuestra comida es más buena que la vuestra. Tú eres muy débil. Mi bodoquera es mejor que la tuya. Este jíbaro es muy fuerte. Esta casa es muy hermosa.

XXIV (esta lección debe juntarse con

lc

LECCION

adjetivos)

Nurnerales

Por lo general el

\ \ *

P.ej.

uno

jíbaro

usa los numerales hasta diez.

dos

= chikíchik = jimer

tres

- manendiU( ocho

seis siete

=

júiñi

íracu (de esta mano añadido) jimer íracu (dos añadidos)

= =

manendiuk íracu (tres añadidos) aéndiuk aéndiuk

cuatro = aéndiuk apendiuk nueve = rac-u cinco = uéj-amus diez = máy uej ámus (dedos acabados). (ambas manos acabadas). I

r1

Para contar los números uperiores a diez, muestra el jÍbaro ambas manos cerradas golpeándolas ligeramente una con otra. Enseguida las abre mostrando con lcs dedos el número que quiere indicar. De este modo suele contar hasta 19. Para indicar el número 20 ciena ambas rnanos y unidos los puños los separa tantas veces cuantas decenas quiere indicar. Si se trata de indicar númerc grandes usa la palabra untzurí o un pa rangón ueka nukke como hormigas.

-

-

Emplea también los siguientes adjetivos numerales:

= yo primero ámue amue = tú primero nía nía = él primero manendiuk

vÍa

via

ucúnam = el último paté¡ = el siguiente jimer jimer = dedosen dos manendiuk = de tresen tres.

máy uéj ámuaiñauei. Yus tzuógri (sacramentos) jímer íracu aíñauei, Vía vía achÍkmiajei. Patéi viñitiá. Jímer jímer

P.ej. Yusa auemátéri

pujustarum!

N ía, n ía

jéamei (llegó).

xxv

LEccloN El vsbo

En el idioma jíbaro no hay más que una conjugación, a saber la del verbo ser: "átatzan". En efecto todo verbo termina en á?an - vestig¡o cfaro de la desinencia del verbo átaaan. La variedad de las formas del verbo jíbaro es originada por diferentes fenÓmenos fonéticos y contracciones part¡culares.

Existen casi por completo los varios modc y tiempos de los idiomas modernos, a saber: el modo indicativo, s.tbjuntivo, imperativo, infinitivo, condicional. Los t¡empos principales son el presente, pasado y futuro. El pasado incluye el pretérito imperfecto y pretérito anterior. El futuro tiene sólo su forma simple. Al infinitivo pertenece el gerundio.

La principal dificultad en la conjugación del verbo consiste en encajonar dentro del verbo, la negación, la duda, el pronombre, el casi, el por qué, el cómo, el cuándo, el sí etc.. Hay formas propias para el reciproco, para la acción, para la.frustración de la misma, como para la

{8

indicación del fin y la contemporaneidad de dos o más acciones. El verbo aglutina todas estas formas dando lugar a mucha variedad de expresión dentro del marco del verbo. La desinencia del verbo infinitivo es siempre táEan, tíatzan, díavan, da¿an.

títiatzan = decir

P.ej. Andúctatzan = oír chichástaüan= hablar tacástatzan = trabajar.

jeámdatzan

=

hacer la casa

El infinitivo es la base para la formación del futuro y del imperativo. P.ej.

anductá = oye! chichastá = habla! tacastá = trabaja!

tit¡á = dí! jeamdá = haz la casa!

Fut. andúctatjei = oiré chichastatjei = hablaré

tacástatjei

=

trabajaré

títiatjei = diré uéttajei = iré

susáttajei =

daré

En el verbo hay que distinguir dos raíces o temas: una para el presente que es variado y otra para los demás tiempos. P.ej.

\ _

ánda-jei = escucho (anda raíz para el presente)andúcjei = he escuchado (andúc raíz para los demás tiempos).

Es fácil encontrar la raíz o tema para el tiempo pasado, basta quitar la desinencia "iáv:n / tíatzan" del infinitivo.

P.ej. andúctatzan = anduc-tatzan.

].

chichástatzarr chichás-tazan. etc. Como es dif ícil conocer el tema del presente, se indicará desde un principio dicho tema para familiarizarse con é1.

19

xxvl LEccroN Desinencias para el tiempo presonte indicativo

= yo soy amue amuet-mue =tú eres

vi

ao

¡t-j¡

somos

it-jei

¡

ueiti

atum ít-rumue=vosotros sois ellos son. ao aiñauei

=

"ti"

él es (sin la para los verbos

=

nosotros

=

atributivos)

Como se ve las desinencias son:

'

"jei- mue- uei- ji- rumue- aiñauei"-

NB. rúme para loo verbos que terminan en $J tema para el presente en consoriante y rmue para los que terminan en el mismo tema en vocal. Para mayor facilidad se puede llamar el tema para el tiempo presente: ema del p¡esente y el otro terna verbal.

chichá-jei = yo hablo

hablas élhabla chicháuei =

chichá-mue= tú

chicháji =

nos. hablamos chichá-rmue =vosotros habláis

chicha-aiñáuei=

(se dice

chichaiñúei)

La "a en chichá es larga.

éuer-jei = yo aviso étzer-mue = túavisas étzer-ui = él avisa

éuer-ii =

nos. anisamos

étzer-umue= vosotrosavisáis étzer-aiñáuei=ellos avisan

En la tercera persona la "uei" se cambia en "ui" si el tema del presente termina en consonante.

achíctatzan = a*"r, tomar umártatzan = beber tacástatzan = trabajar aneándatzan = despertarse de jeámdatatzan = cuóngatatzan = 5ll

borrachera casa reunirse

la hacer la

¡

achíajei umájei

taaíjei aneájei

jeéjei(jeamjei)

cuÓajei

=

nos reunimos

herir = estar, sentarse

tucútauan = pujústa?an tacústazan

= ,K:"

= = caügtatzan = = viñitiauan = uaquérítiatzan = naqu ítiatzan = títiatzan =

andúctatzan sus¿¡tatzan

NB.

la

mano

tucájei pujájei

tac{jei

[t#1,E."rtJ;Sfrsona' tácacjei (muy usado para indicar

"tengo")

oir dar

virar, caer de una planta

venir querer no querer decir

ándajei súajei

catúauei viñajei uaquerajei naqu

ítiajei

tálei

= =

no quiero digo

la vocal que debajo de sí tiene una rayita se pronuncia larga.

Ejercicios Canú achictá! Juánga viña ajárui tacáuei. Viña ajárui tacajei. Tí núcap cuitian tácacjei. Viña pushir chúpitnuiti.

Viñajeil Pushi susatá! Ajánam tácaiñiauei. Puengar uetá! vi pujájei. Puéngar chichastá! Jeámda!

t

Shor viñáuei. Chichástin r¡iñajei. Yumi (lluvia) viñáuei. Shuor viñ ílauei (vienen). Ao tukke puéngor chichaiñáuei. I tukke puéngareitji.

Amue tu kke puéngareitmue. Atu m tukke puéngareitrume. I tukke puéngar tacáji.

5l

Atúm yajóch tacármue. Namacan suiñáuei (dan). Puéngar ándajei.

Titiá! Cúitian

uaquéra1ei.

Push in uaqi.réreiñáuei.

Yaméi numi catúauei. Shuor núñik tuiñauei (dicen). Amue tukke yajoch chichamue. Euércatál Etzeraiñauei. Atzá táuei. Viñajei táuei. Tacástatzan naqu ítiajei. Yo ouiero trabaiar. Ellos tienen bastante dinero. No quiero beber. Vengo, dice. Trabajan bastante bien. Yo doy la chicha y tú ei camote. Vienen jíbaros. Tú siempre eres bueno. Dame mi camisa. Venimos para trabajar. No quiero ir a la playa. Tú eres muy perezoso. Poco trabajan. Mucho beben. Sois malos. Son muchos. Siempre hablan mal. Esto no es bueno. Coje el machete! Tu machete nevale riá*a, ¡'í':',''.: ¡ Estas escopetas éon muy buenas. Estamos hqciendo la casa. Están trabajando en la huerta (trabajan). I

52

xxvil Conviene saber que la

"u"

LEcctoN

delante de

P.ej. andu-aiñáuei -anduiñauei

=

puju-aiñáuei- pujuiñáuei =

"ai" forma "ui".

oVen

están.

La "a" delante de "a, ai" desaparece. P.ej. chichá-aiñáuei -chichaiñiáuei

=

hablan.

lmperativo (positivo) Las desinencias del imperativo son las siguientes:

P.ej.

habla! hablad! chichastarum= Chichastá

=

"ta, tárum, tí, artí"

chichastí

= chichasartí =

habla éll hablen ellosl

Para formar el imperativo positivo basta agregar las desinencias indicadas al tema verbal (para verbos que term¡nan su tema de presente en vocal). Los verbos que terminan en tíatzan conservan la

Vinitiá = V€r]l vinitiarum = venidl

"i".

viniti' = viniartí =

venga éll vengan ellosl

Para los verbos que terminan su tema de presente en una consonante. ei imperativo se forma generalmente, quitando del infinitivo la desinencra "izan". P.ej. Etzércarauan - etzércatá; uaquétqu iti atzan - uaquetqu ititiá = regresa ! iviársatatzan - iviárstá =sepulta; tacamátzatatzan - tacamátzatá =caila! Lo demás sigue reguiar.

etzercatí =

avise él

tacamátzatí = cal¡e él 53

etzercarti

=

etzercatarum=

ellos avisad!

av¡sen

taef,mátzartí= callen ellosl tacamátzatarum = callad!

El imperativo tiene también su forma negat¡va. Sus principales formas son: "éip, éirap, éng, aréng".

P.ej.

= tacáseirap = tacáseng = tacásaréng = tacaseip

no trabajes! no trabajéis t no trabaje! no trabajen!

= etzérkeirap = etzérkeng = etzércaréng = etzérkéip

avisesl no avisad! no

no avise él! no avisen ellos!

Con todo hay muchas excepciones, debidas a las reglas dearmonía de dicción.

El jíbaro usa también

aquellas otras formas aunque sean menos

frecuentes:

= =

que no trabajes que no trabaje tacáschéing tacascheirap= que no trabajéis tacascharéing =que no trabajen

tacáschéip

En estas dicciones se puede entender

"táuei".

P.ej. tacáscharéing táuei, etc.

eüércachéip = eu€ no avises e?ércacheing=eu€ no trabaje él eüércacheiráp = que no trabajeis etzércachareing = que no trabajen

Vocabulario

upéndiatatzan

= cerrar

- májei=mato utiatzan-útjei = lloro tarít¡atzan - tarájei = vengo (de arriba uzukmítiatzan - usúkmiajei = escupo ch ich ítiatzan - ch ich íajei = pel I izco maátatzan

51

upénjei =

yo cierro

!

I

Uajastá!

Numinmaya akeikitiá! Campana tundúyatá! lpiétiá! Pisareip!

P¡sartatzan (largarse, escaparse). Pisareirap!

Pisartá! Uéiti uréitiá!

Tucutá! Shir oujustarum Tucu íp! Tucu írap! Aishman atá!

!

Cacáram jastá!

Jinguitiárum ! Titiú pujustarum Cierra la puerta No hablen!

!

!

Levantaos!

Afilad el machete! ld a trabajar! No seais ociosos! Coge la canoa! Hablad castellano! No vengas!

Altol

=

uajastá). No tires! (alto No os escapéis, dice. Escribe bien (ártatzan). Baja del árbol! Toque el cacho! (cachu). Callaos! Coge la escopeta!

No seas cobarde! Guardad los machetes!

fréjoll (mik, ia). (nacúrustauan). jugar! ld a No jugueis en la lglesia (Yusa jeen):

Recoged el

56

*

Aprended el catecismo! (palabra de Dios). No mates Dios dice, no robes, dice Dios. Sea bueno! Trabajad! Pecadl

xxvilt

LE@toN Negación en los verbc El negativo de los verbos se forma de tres formas distintas: en Se usa

"u"

chichatz - jei chicjátz - mue chichátz - ui

NB. la "tz"

'!z -

sh

-

ch"

en el presente negat¡vo.

= = =

no hablo no hablas no habla

se considera

ándatzjei = ánda?amue = ándatzui = etzértzujei = eüértzumue = eaérv.ui =

chichau chichatz

- ji= no hablamos - rumue = no hablais

chicha-aiña-uui = no hablan.

como una consonante.

oigo oyes oye no aviso no avisas no avisa no no no

anda?aji = no oimos ándatzrumue -no oís ánduiñatzui = no oyen

etzértzuj¡ = etzérturmue =

no av¡samos no avisáis etzére¡ñatzui= flo a¡isan.

BN. En la conjugación de etzércata?an la "u" eseufónica. En jíbarono pueden estar juntas 3 consonantes. Por consiguiente no se podría decir -etzertzjei-. Para impedir esta aglomeración de consonantes se interpone una vocal eufónica, que se llega a conocer por el uso.

\

Por ahora vamos a considerar sólo el negativo en el tiempo presente. Para cosas:

atzájei =

atzámue

atzáuei

= =

no

estoy

no estás no está

atzáji =

no estams

aiñáuui =

no estáis no están.

a¿árme =

57

Para personas:

átzujei

=

átzumue =

átzui

=

no no no

estoy estás está

átzuji

= no estamG átzurmue = no estáis átzuiñáuei= flo €XiSt€fl, no están.

Vocabulario

- mmajei - zumatzjei sr.rructatzan - Súrajei - sira?ajei nacurustatzan - naoi rajei -nacl¡ratzjei mániecta¿an - mániecjei - mánoetzjei uétatzan - uéajai - uéazajei canártauan - cánajei - canaujei andúctatzan - ándajei - ándauajei namak achfktaaan - n. achíajei - n. achfatzjei najanátatzan - nájanjei - najantzujei jansémau?an jansemjei - jansemtzujei nandáctiatzan - nandajei - nandatzjei tepéstauan - tepájei - tepatzje¡ a?,ác€tauan - auakiajei - aaá kia?aje¡ jap ínguiátauan jap ínjei - japimtzujei -jaópmijei jaópmitzjei jaópmitiatzan paémgautzan - pemjei - paémtzujei avít¡atzan -auájei - auáajei iñárcatatzan - imárjei - iñártzujei yungunatatzan - yungumjei - yunguntzuiei

sr¡máctatzan

- jíajei - jíatzjei ímiáuuan - tu ímiajei - tu ímiatziei

iíatatzan tu

Ejercicios

Cuítián tacác?ujei. Súmatzjei. Ju pustr í suructá!

¡t

no compro no vendo no juego no peleo no voy no duermo no oigo no pesco no hago no bailo no me ls¡anto no fne acuesto no afilo no barro no me lavo la cara no cocino (hervir) co cocino (hervir) cocinar en la olla cocinar en paquete de hoja no aso no hago sopa.

'=

. ¡ '

No queremos. Hoy voy a Macas. Dicen que no están en casa. No quiero ment¡r. No saben. No juegan.

No pescttn. No como yo. No me lavo la cara. No están en casa. No hay dinero. No hay chicha. No quiero cocinar. No bailo yo. no voy yo. No oigo.

xxlx LEccloN Desinencias del

fut¡ro

Los verbos cuya radical termina en consonante, tienen las desinencias siguientes: "tátje¡ - tátmue - tátui - tátji - tátrume - ártatui". P.ej.

andúc-tatjei= oiré andúc-tatmue= oirás andúc-tatui = oirá

andúc-tatji = oiremos andúc-tatrume = oiréis andúc-artatui = oirán

Los verbos cuya radical termina en vocal tienen las desinencias siguientes: "ttajei - ttamue - ttauei - ttaji - ttarmue - artatui"

:-

P.ej. Susá-ttajei

= daré darás dará

susá-ttamuezusá-ttauei =

P-ej.

susa-ttaji = daremos susá-ttarmue= daréis susá-rtatui

=

Hay otro grupo que termina su tema verbal en

-i-

"viñitiauan". tienen las desinencias siguientes: "ttíajei - ttámue - ttíauei - ttíaji - ttíarmue

-

darán

acentuada.

artatui".

59

Naqu ítiajei.

Nacurústarum ! Vikkia nacúratzjei. Mánieseirap!

Mániatzji. Tacastárum, tauei. Ju shuor tacaiñátzui. Náquiaiñáuei. Mach ítian puéngar atzacaiñátzui. Viñatzui. Viñ íniatzui. Yaméisha uáquetaiñátzu i. Púégar chichaiñátzui. Jeánam atzuiñáuei. Tepátzajei, pujájei. Tepuétzuc pujájei. Ao uinátzui (no comen). Cuit atzáuei. Tacat tí nucap áuei. Namác ach ictatzar uéuj i. Tacastatzan naqu ítiajei. Atum nécatzrumue. Jansémtzuji. Catzúmtzujei (ca¿umgatatzan = castigar). Nandáctiá! Tácamatzatárum! Canárchamñeiti (no se puede dormir). Namdátzjei. No quiero trabajar, no sé trabajar. Tú nunca nunca trabajas nada. Ho habléis! No puedo dormir. No vienen todavía. No sé hablar jíbaro. No quieren trabajar (tacastatzan = trabajarl. No tenemos dinero. Dad esta camisa.

00

Según lop esquemas expuestos se ve que la tercera persona termina siempre en "artatui".

vendré viñíttiaji = vendremos viñi-ttiamue=vendrás viñí-ttiarumue = vendréis viñí-artatui= vendrán viñí-ttiauei = vendrá NB. La "i" antes de la "a" desaparece, por esto se dice: "viñartatui".

P.ej.

viñi-ttiajei =

Los verbos que inmediatamente antes de -tátzan o -tíatzan llevan un diptongo o grupo de vocales se conjugan como aquellos cuya radical termina en consonante. P.ej.

uétatzan

=

uétatjei =

uétatme uétatui

ir iré

etc.

uétatji uétatrumue uéartatui

Fácil es el futuro del verbo ser que forma la base de las desinencias de los verbos atributivos en este tiempo.

átatjei = átatmue = átatui =

yo seré tú serás etc. él

será

átatji

= n. seremos = v. seréis ártatui = ellos serán átatrumue

Vocabulario

iméimiu

= = iñéstatzan = akictaaan = uauárfatzan

bautizado amanecer preguntar pagar

assámde = siendo él arúm, urúm = después acúpcatatzan = mandar Cúmbag(¿) = Cumbaga (cerca de yaupi)

Ejercicic Urúm akíctatjei. Cash ín puéngar

Tzauártatu i. Yaméi ayambrattajei.

6f

Ca$ín i amigri viñártatui. Shuor iméimiu, puéngar assamde, ni uacañ í nayémpiñam uétatui, puéngarcha iviánchnum uétatui. Jes¡cristo atac tatattauei, arúmsha i iñash í nandacquiártatui. Puéngarcha tukke, tukke tungurúnam pujuártatui. Uajastá!

Urúm viñittiajei. Tzauáuei. Nandácta! Tacat tacastá! Tacat yamei amúctatji. Urúm viñ íttiajei. Urúm japínguiattajei. ín Cumbaga shórnum irastatjei. Cashín vi Juanga tacástín acúpcattajei. Cash ín Padri chichamri puengar anducartatui. Urum Juángajei Pidru viñiartatui.

Cash

Casín Juanga viñittiauei. Shuornum uéajei.

ín Méndez uéttatji. Cash ín tacastin vinittiarmue! Anu cash ín viña ajarui arattajei.

Cash

Mañana voy a Chiguasa. Dice que trabajarán mañana. El vendrá después. Mañana de veras estaré enfermo. Mañana vendrán. Después vendré.

Pasado mañana iré a visitar a los jíbaros de Yaupi. Después pescaremos.

Hoy d ía no trabajaré (tacáschattajei). Cuidado! Avisaré. Los buenos irán al cielo, para estar siempre bien con Dios. Los malos irán al infierno para sufrir siempre en el fuego.

62

xxx

LEccloN

Negación en el tiemPo fuü¡ro

' ' -

Los verbOS que terminan en $J tema verbal en vocal, asJmen "Sh" para indicar la negciÓn. no daré sjdshtatmue no darás $sáshutui = no dará

P.ej. susáshtatjei

susásrtatji = no daremos zusshutrufflu€= no daréis

=

susáchartatui= no darán

NB. La terc€ra persona plural en la negación, tiempo futuro, es siempre expresada con la partícula "che". La negaciÓn en todos los tiempos demás, menos el tiempo presente y el futuro ya indicado, es siempre expresada con la Particula "ch". Vocabulario

= lo mismo (Acus.) yéngmijam = 1lo te ayudaré aitkiátatzan = hacer lo mismo turútmiey = me dijo canus (a) = rfo grande núnísmuesha = y tú mismo catínguiatatzan = pasar un río núnfsnaksl'ra = y lo mismo tacáschamneiti = no se puede nujángruatatzan = crecer un río

aónga

catfngchamneiti

peak

=

trabajar en cama

no se puede pasar juáctatzan = quedarse el río, no hay

paso

= cama

vikkia nU

= Yo = eStO.

Ejercicios

Uéaujei.

Vikkia nétzechuijei nu títiñan {para decir). Peáknum juácutjei. Nandácchattajei. Patri viñatzui Missanam tuiñáuei.

Ju tuimb yajóchiti. Vikkia yurumashutjei. Yaméikia aónga najánashtatjei (también se puede decir aitkiáshtatjei) 03

Viña ajar arat¡n yenguiatá (ayúdame). Visha atác yengmijam. Cuit mengágeip turutmiey. Tza. Mengágchattaje¡. Casámgeip Yus táuei.

'

Vi nécajei. Casamgashtatje¡. Vikkia Chiguasa uétinga naqu ítiajei.

Núnismudra uetá! Etzánga katinguip!

k$a cat íngaatje Ju acáru $rustá. Núnisna

,

¡.

Naqu ítiajei. Amájchattajei. Shuor casín tachártatui. Chicháseirap táuei. Chicháschattaji. Jfnguip, tauei. J íngishtatji. Yajóch chicháseirap, tauei. Yajóch chicháschattaji. Yusa tzauandrin ucáschamneiti. Tacáscfiattaji. Manieceirap, tauei. Maniecchattji. Canus nujángruai. Catíngchamneiti.

Macas.

Mañana yo iré a No se debe trabajar el dfa domingo (tacáschatnuiti: no se debe trabajar).

No hablaiéis mal dice (se traduce con el imperativo). No hablaremos mal. Paga! dice. No quiero.

No pagaré. No irás! lré lo mismo. Dame esta cam¡sa!

6f

4

. . *'

No quiero. No te lo daré (srsáshtatjmue). Trabajad! No trabajaremos. Obedeced!

No queremos. No obedeceremos. No vendrá mañana.

No iré a pescar. No matarás,dice Dios. No mataremos, dicen. No robarás,dice Dios. No robaremos, dicen.

xxxr

LEcctoN

Pretérito indefinido Los verbos cuyo tema verbal termina en consonante, agregan a su "jei- umue- ei- ji- urmue- arei".

tema verbal las desinencias siguientes: P.ej.

= oí = oíste anducei = oyó andúcjei

andúcumue

andúcji

= oímos andúo¡rmue = oÍsteis andrjcarei = oyeron

Los verbos cuyo tema verbal termina en vocal, agregan a este tema "jei - mue ei ji rmue - rei". - - -

las siguientes desinencias:

P.ej.

zusájei = d¡

susaji susárme = diste susá-ei = dio (se leesúsei) susírei susámue

la"a"

delante de la "e

-ei"

forma "e

-ei"

= dimos = disteis = dieron

respect¡vamente.

Los verbos que terminan en "i" respecto a su tema verbal, agregan a este tema las desinencias siguientes: 'Je'r- nmuF ñi- ji- ndrumu* ñarei". P.ej.

viñijei = vine = veniste viñini = vino viñinmue

viñiji

= venimos viníndrume = venisteis viñ íñarei = vinieron. 05

Vocabulario

páchítzuk = utftiauan = iñóatattzan = hacha = nandu = cajéctatzan = ikíámas = utftiatza =

sin decir

tr͡er

nada

carcomer,

cortar.

hacha sol, luna enojarse prestado para traer (él)

japa

=

vۖodo

irástatzan = visitar nambuéntatzare embriagarse

s¡cútátzan = eu€fnor del sol. candela

nacártatzan

ikiástatzan

jiña

= rajar, cortar leña = pr€star = leña

Ejercicioe

Ti cast¡ik ikiám wuijiña utítiatzan. Páchitzuk cajék wui. lshíchik tacásei. Yaón uchi uecásacharéi. Tacástin wu fp tímei. Yaón anu, viña jaar catugei. Sevillamaya Shuor iráteitusar (para visitar) Chiguasa uéarei.

Yaón viña amfgur írastatza támei.

Ajan pengué tadschaj¡. Pidru japan mámei. Yaón núcap namácan achikji. Tufmbin yajóch yajóch asamde yoachárei. Hacha iñóachcui (porque no cortó) tacáschajei. Chichátzuk pujárei. Jiña núcap nacárarei. Núcap chichásar (hablando ellos) ishichik tacásarei. Nijiámchin nucap umar (bebiendo ellos) nambuékarei. Juanga tf nambuec, cájek chochaquei. Yaón atum tacáschamurmue. Yaón tacastin viñichurmue. Uéitruamue. Amue yajóch najánamue. Yajoch chichámue. Pidru canun ikfamas catfnguei. 0s

Jeánam pujújcharei. Peueiña ti kíare uakétkini.

Huari uakétkindrumue.

. ,:

No vino ayer mi amigo. No se fueron a pescar. No le dieron chicha.

Trabajaron muy Poco. Siendo ellos muy perezosos trabajaron nada (naki assar = siendo ellos perezosos). No le vio. No le oyó. No dijo nada. Se enojó y se fue, (enojándose = cajék). se emborrachó y hablÓ muy mal (emborrachándose = nambuec). No se levantÓ de la cama. No rezó. No afiló el machete. Llovió bastante. No regresó (uakétkuchei). Oyendo esto se rio mucho (vish ígre í = se riÓ / oyendo = anduc). Llegó muy tarde a su casa. Se fue a pes@r.

xxxll

LEccloN

Pretérito perfecto La característica de esta conjugación es la

ámajei

= he estado, he sido ámamue = tú has estad, sido ámeí = el ha estado, sido

"m".

ámáji =

hemos estado

amármue

ármei =

ellos han estado han sido.

La negación se indica con la "ch" que se intercala entre la raíz y la desinencia. De este modo forma también la negación en los verbos atributivos.

t7

P.ej.

áchamjei = ño hs estado, sido a?úmjei = achamámue = no he estado, sido atzúmamue

áchamei achamármue áchamji achármei

no he estado, s¡do

atzúmei atzúmarmue

atzúmji atzúarmei

Los verbos atributivos no toman estas desinencias.

andúcmajei = he oído

andúcmamue = tú has oído andúcmei = él ha oído andúcmaji = no hemos oído andúcmarmue = v. habéis oído

anducarme¡ -

oído susamjei = he dado susámamue susámei susamji susámarmue susármei

NB.

ellos han

anducchamjei =no he oído, etc. andúchamamue andúchamei

andúchamji andúchamarmue andúcharmei. susachmajei

= ño he dado

susácnmamue susáchmei susachmaji susáchmarmue zusacharmeí.

Los verbos que terminan en "i" repiten la misma vocal delante de la desinencia en la segunda persona singular y plural.

heregresado viñímjei = hevenido = has regresado viñ ímiamue = has venido uakétkimei viñ ímei 'viñ ímji uakétkimji uakétkimiarmue viñ ímiarmue uakétkiarmei viñ iarmei

P.ej. uakétkimjei

=

uakétkimiamue

uakétkichmajei =no he regresado viñichmajei = no he venido uakétkichmiamue viñ íchmiamue uakétkichmei viñ íchmei uakétkichmaji viñ íchmaji uakétkichmiarmue viñichmiarmue uakétkicharmei viñ ícharmei

08

NB. El pretér¡to anter¡or se forma agregando una tica "m".

"i" a la caracterís-

P.ej. andúcmajei - andúcmiajei - andúcchamiajei =yo no hube escuchado. zusámiajei - susáchmiajei = no hube dado. viñ ímiajei - viñ íchmiajei =no hube venido. Es muy usada esta forma. Las desinencias son por consiguiente: "miajei

miaji

-

miamue

-

miei

-

-miarme-ármei". Vocabulario

i

undri

utú

umírcacharmate = no siendo = nuestros obedientes antepasado hablando para chichák llorar = =

("Tu"

para, fut.)

= pensar pujúta?an = vivir anendémbran = pensando yo ascártauan = borrar auemátatzan = mandar aquiñátatzan = nacer

anendémsatatzan

uéngundáchiñam= en una gruta apach nárikia=castellano = año

uví canár = durmiendo amuk = acabando (se) uecásatatzan = ¡rse, pasearse jiñamde = quemándose mesermate = siendo destruido tumásh = deuda. ajéndiamu = clavado Ejercicios I úndri, Yúsa umírcacharmate, cúndutz utú pujuármiei.

Nuyá Yus chichaak: timiei cúnduu anendémirap, puéngar pujutarum atac vi anendembran atumí tumashri asacartin, nayampin uéitiri u reitin uch irún auemattajei-tím iai. Urum, Jesucristu, ya nukke, nuanmaya aquiámiei. Belén nunganam, uéngundáchiñam aqu íñamiei. Jesucristu nunganam apach naríkia 33 uví pujusmiei. Nuyá jacamiei, aishman áiñik jacámiei. Cruznum ajindiamu jaaámiei. Nuyá Limbunam uémiei. Nuyá jímera canar, ni cacarmarijei, Yus assa, nandacmiei. 69

Chiquichik nandu amúk, atác meiuejámua tzauar amuk, nayempiñam uacámiei.

Jeslcristuca nayampiñam pujáuei, tura Yus jeén, nungiánam padri pujámunam (donde está el padre es decir en el tabernáculo) pujauei. Urúm, núnga mesermate, ashí jiñámde, pand tarattauei. Ashí iñashín nandámdiguiártiñam (para hacer resuscitar) tarattauei. Cristianu puéngar, Yusa amikri, nayampiañam ueartatui, puengarcha tunguruánam ueártatu i. Traduzca empleando el tiempo pasado anterior: Dios ha creado el mundo y todo lo que hay. Dios ha creado a nuestros primeros padres de la tierra. Después les dio un alma. Nuestros primeros padres vivieron felices. No conocieron el mal, pero no siempre vivieron así. Habiendo desobedecido a Dios (Yusa umirchachu asar) se hicieron malos (puengarcha jasrmiei) ( = viene de "jasta?an hacerse). Habiéndoles engañado el demonio (ivianch anángamu assa) desobedecieron. Y Dios maldijo a nuestros primeros padres (yumingratatzan = maldecir). Y ellos no podían borrar esta deuda (pudieronsetraduce "para no borrar

estuv¡eron"). Entoncesvino Jes¡cristo para borrar la culpa. Vino como Dios y hombre. Vivió 33 años en esta t¡erra y después murió clavado en una cruz. Otra vez vendrá Jesucristo. Luego todos los hombres resuscitarán. Los buenos irán el cielo y los malos al infierno.

xxxilt

LEcctoN

Pretérito

imperfecto

El pretérito imperfecto se forma, agregando,según algunas leyes fonéticas,al tema del presente las desinencias siguientes: "óyajei- óyamue- óyai-óyaji- óyarmue- óyarmei". 70

.

achóyajei = no era, etc' óyaiei = \/o €r0 achóYamue óyamue = tú eras achóYai era óyai = él óyaji = nosotros éramos achóYaji óyarmue = vcotros éra¡s achóyarmue achármei óyarmei = ellos eran

atzúyajei =

Vo no estaba

chichóyajei = Yo hablaba chichóyamue chichóyai chichóyaji chichóyarmue chichármei

a?úyamue atzuyai atzúyaji a?úyarmue a?uarmei

N.B. Debía ser chicha-óyajei, pero "4" delante de "ua" con "o" forma "ui".

suyajei súyamue súyai zuyaji súyarmue sttyarmei

"o" forma "o"

daba tú dabas él daba

súchÓuyajei = Vo no daba súchoúYamu€=tu no dabas suchóuYai = él no daba nosotros dábamos sJchouyaji = n. no dábamos vosotros dabais súchóuyarmue = v. no dabais suchóuyarmei+llos no daban. ellos daban

= yo = =

= = =

La negación se agrega al tema de la forma positiva que es sumamente variable, según la armonía del idioma. El final o la desinencia essiempre chuyajei etc. o chtloyajei.

tacóuyajei

= yo trabajaba

achíñuyaje¡ = yo

cogía

tíñuyajei = decfa, hablaba

mániñuyaje¡ = peleaba yurúmnúyajei = com ía uakeinñúyajei= paseaba

ueóyajei = iba

tucúyajei = golpeaba

namuóyaje¡ = apretaba nacúriñuyajei =jugaba andíñuyajei = oía

tacáchuyajei = yo no trabajaba achichúyajei= no cogfa tichóuyajei = no decía mánichuyajei= no peleaba yurumchóuyajei = no com ía uakéichuyajei=no paseaba ufchouyajei = no iba tucúchúyajei= no golPeaba namuchúyajei +ro apretaba nacúrichuyajei = no jugba ándichuyajei= no oía

7l

tzékiñuyajei = corríd uákefi uyajei = regresaba

íñuyajei = ven ía necóuyajei =sabía

viñ

úmiñúyajei = bebía étzerñuyajei =a¡isaba

epuénñuyajei =cerraba ajápnúyajei = botaba cauúmñuyajei = pegaba chará ajóuyajei = gritaba ca?ékñuyajei = rTlUrr[Uft¡bo aójñuyajei = leía cajérñuyajei = me enojaba j íntia ímnuyajei = esperaba en elcamino pujúyajei = estaba, vivía jikiáfiuyajei = amaba íñuyajei (i ítiauan) =visitaba ímiaouyaiei (esP' ) t¡ruriáü.", =miraba

illjiJfifjfl,=rrotaba

kítióuyajei (kitiatzan =gotear kitiámñuvaiei tenía sed friti¿ro¡áüán) = júyajei (júuctatzan) = cosechaba (jujúrtatzan) ujújnuyajei= secaba júyajei (jukítiatzan) =llevaba

tzékinchuyajei = no corría uá ketchouyajei = no regreaba viñ íchuyajei = no ven ía nécachiyajei = no sabía úmichuyajei = no bebía étzerchóuyajei =no avisaba epupenchóuyajei = ño cerrobE ajápcháryajeÉ no botaba ca?úmchóuyajei = no p€goba chará ajachúyajeF no gritaba ca?ekchoúlajei= no mu rmuraba aójchuyajei = no leían cajérchuyaje¡= no me enojaba j íntia ímchuyajei= no esperaba pujúchuyajei = no estaba jikiát chuyajei = amaba íchuyajei = no visitaba ímiachuyajei = rlo

majurchuyajei = no frotaba kitióuchuyajei = ¡s goteaba kitiámchuyajei = no ten ía sed júchouyajei = no cosechaba ujújcouyajei = no secaba júchouyajei = no recogía

Ejercicios Puéngar assa tukke tacóuyai: naki assa tacáchuyai. Virgen María Yusa nucr¡rí óyai. Jac tukke kitiámñuyai. Ti tzanga assa núcap ajámñuyaí. Yajóch assar tukke máníñuyaji. Yaónchu viña jérui tóuyai: yaméi cajécu assa táche¡t¡. Pigru nijámch in úmichuyai. 72

m iraba

Súri assar ajámchouyarmei. Tukke étzerñuayi. Tzanimbiu pengué nécachuyai. Jacui (porque estaba enfermo) ist¡ichik yurúmñuyai. Urúm s.¡ngúrjei jakei. Ca icedo u nu i métrachuya i, tu k ke naa.r r íñ uyai. Tuma asamde nécachuyai. Yajóch óyai: tukke casamñuyai, tukke yajóch chichóyai, tukke puéngaróyai. Yamei puéngarchoyai. Siempre peleaba, siempre murmuraba, siempre hablaba mal, por esto nadie le quería.

Siempre vivfa enfermo. Siempre se enojaba, siendo así nadie le quería. Sabía todo. No estaba en casa. Le v isitaba freo.¡entemente. Nunca estudiaba, siempre jugpba. Avisaba siempre. Siendo perezoso, no trabajaba nunca. Siendo malo, peleaba siempre. Siendo tonto,no sabía nada.

xxxtv

LEGctoN

Las desinencias

"din-tin-min". din =sentido de posesión tin = sentido de condición deber min =sentido de poder

suzurdin = barbudo

jácatin =

mortal

maáchimin = no puede ser matado.

Es el caso de

1-

tomar en cuenta las siguientes reglas:

La sílaba final "in" acentuada o precedida por dos consonantes, encontrándose con la tercera persona del verbo "ser" en singular, se cambia en "iña" - "it¡" 73

- suzurdiñeiti = íñeiti = tacáptin - tacaptiñeiti =

P.ej. zusúrdin yum ín yum

2.P.ej.

3-

es barbudo es dulce

es ligero

Las palabras que terminan en "in" con el acento en la antepenúltima sílaba y aquellas otras que term¡nan en "ndin - nt¡n -" cambian su sílaba final "in" en "ñu".

chrlpitin jácatin capándin nérendin

chupitñuiti =

t

está mojado está para morir

jácafiuiti = capánñuiti = nérenñuiti =

es

colorado ("d - t" desaparecen)

es dueño

Las palabras que terminan en consonante tienen intacta la expresión

"miñeiti".

P.ej. chichásmiñeiti = se puede hablar. ach fcmiñeiti = se puede coger Las palabras que terminan en vocal

forma "meniti".

= =

puede darse puede matarse ajáschamneiti +ro puede hacerse.

P.ej. zusámneiti

mámneiti

La idea de deber se expresa también con la desinencia "tendi", que se agrega al tema verbal.

P.ej. se debe

amar = anétendi

se debe cono@r se debe pensar

=necátendi

se debe se debe

callar = tacámatendi

venir = viñtendi

= anéndemdendi

elimína. P.ej. Se debe hablar =chichátendi se debe jugar = nacúrutend¡ se debe trabajar =tacátendi. NB.

La

"s" final

det tema verbal se

Vocabulario nu

lr

í

=

por

esto

uacañ í

tzuógri = remedios del alma

' I

unúcatatzan = equ¡vocarse

tacui may



= =

unUur(a)

ambas.

iméichmu

=

en el mes

unuitrámbratñum +uando nc

nandutin

tacamdac

cuando habla él enseña

= = =

sin réplica mano derecha

no bautizado

yakér(éi m,ei ) = espaldas Yusa tzauándrin =d ía del Señor.

Ejercicios Yusa tzauéndrin tac¡íschafi

u

iti.

Ash-í nandútinm ashí domíndin, ánUu ashí Uauándin Comunión ach ícmiñeiti.

Shuor iméichmu Comunión ach lcchamñeiti. Yajoch najánashtiñeiti. Yus pengué iñashtingeiti. Yus ashí najáneiti. Nu í Yus necás i aparíñeiti, necás nérenñuiti. Yus ash í nékeiti. Yus nécatendi, ni auematéri umírtendi, uacañi tzúogri a-chítendi, Yus anétendi, Yus anedemdutendi. Papa Yusa ch ichamue unu itrámbratñ um unúcachm iñeiti' Papa anétendi, um írtendi, anéndemdendi. Papa umírtendi, ni tacui, tacámdac umírtendi. Cruzan najanátin ti Puéngreiti. ltiúrcang (como) crÚzán najándeind? (se debe hacer?)' uéj unuúrjei nijeiñum apásha tutendi (se debe decir), netzépnum may yakéiñum Espíritu Santusha naárin Uch ísha

-tutendi-

-tutendi. Se debe obedecer a los Padres. Se debe amar a Dios.

No se debe trabajar el d ía domingo. No se debe hacer el pecado. No se debe matar a la gente. No puedo trabajar (tacáschamneitjei) (vea la nota!). No puedo hablar. Juan es muy rico.

Tu canoa es muy ligera. La fruta no madura no se debe comer. 75

En la iglesia no se debe jugar. No debemos hablar mal. Este árbol no se puede cortar. No puedo ir a Macas. No debo murmurar. Se debe rezar todos los d ías. Esta camisa no se puede dar. Este trabajo no se puede hacer, no se debe pelear. No se debe mentir. Podemos ayudar. Con este machete no se puede trabajar. Esta yuca no se puede comer.

NB.

La conjugación de estas expresiones es fácil. se agrega a la sílaba final o ñuit" las desinencias ya conocidas.

"neit P.ej.

-

yéntiñeitjei = yo debo

" mue "ji " rumug

ayunar

etc.

I

" ,, "

mug

gtc.

I

ji

rumug yéngmiñaiñauei.

yéngtinaiñauei Vea la regla No. 2

yéngmiñeitjei= yo puedo ayudar

! yéngchatñuitjei = yo no debo ayudar yéngchamñeitjei

= yo no puedo ayudar,

etc.

XXXV LECCION De la interrognción simple

La interrogación simple consta por lo general de una sola palabra, mientras la interrogación compuesta, es de varias palabras en forma interrogativa. La formación de la interrogación simple es fácil: se agreg€ a la sílaba final "ka". P.ej. tu kke ámue puéngar

muétek 76

=

stempre

=

bueno

=tú = igual

= = puéngarka = muéteka? = túkkeka? ámueka?

siempre?

tú? bueno? igual?

chichástatjei hace chichastatmue hace chichástatui hace chichástatji hace chichástatrumue hace chichásrtatui hace chichasjei hablé

hace

chichásumue hace

chichásei

hace

chichásurmue hace

chichásarei hace

chichátzjak? no hablo?

muek? chicháuu k? chichátzjik? ch ichátzru muek? ch ichaiñatzu k? ch ichátz

chicháschajak? no hablé?

icháschamuek? chichascheik? ch

chichástatjak?

hablaré?

chochástatmuek? hablarás?

chichástatuak?

hablará?

chichástatjik? hablaremos?

r

chichástatrumuek? hablareis? chichásrtatuak? hablarán?

chichásjak?

hablé?

chichásumuek? hablaste?

chícháseik?

habló?

chichásurmuek? hablasteis?

chichásareik?

hablaron?

chicháschattajak? no hablaré yo? chicháschattamuek? chicháschattatuak? chicháschattajik? chicháschattarmuek? ch icháschartatuak? chichaschajik? ch ichascharmuek? chichascharéik?

Ejercicios Puéngarka?

Puéngareiti. Yaméikia?

Yameíkiti, kijínguia? Kijíncheiti. Puéngaramuek? E, puéngarajei.

Chichámuek? Chichátzumuek? Tza.

Chichástatmuek? E, chichástatjei. 78

i

Súajak?

Súaujei. Susátujak? Susá$tatjei. Susáshtatjak? E. susáttajei. Andrlcumuek? Anducjei. Andúcchamuek? Andúcchajei. Andúcchareik? Andúcchaji. Tacaschareik? Tacáschaji.

Etzercacháreik? Etzercaji. Cadmgamuek?

Casámgchjei. Mámuek? Tza, máchjei. Amukúrmuek? Amúcchaji. Maniekúrmuek? Tza, máñiekchaji. Tacázurmuek? E, tí tacasji. Wuarámuek? E, wuarájei. Wuórtzumeuk? Wuórtzujei. lshamamuek? Tza, ishamtzujei. Akíkiaréik? Tza, akikcharei. Viñ iareik? Viñ farei. Súsareik? E, súsarei.



Wuakétkiareik? Waketkiarei. Jámuek?

fza, jáEjü. PuéngararmuekT E, puéngaraji.

Achicumuek? E, achikjei. Súsarmuek? Tza, zusachji.

Yoarumuek? E, yóaji. Umárurmuek? Tza. Umarchaji. lviácuga?

E, iviákuiti. Jáca? E, jákeiti. Júca?

Júkeiti. Uarímbieit? Cha, necatzjei. Chicháuak? E, chicháuei. lméimiuca?

Tza, iméimiuchuiti No trabajaron? Sí, trabajaron. Ofsteis?

Sí, ofmos.

Vinieron? No vinieron. Regresaron?

No regresaron. Peleaste?

No peleé. Avisaste?

Sí avisé. 80

Obedeciste?

Sí obedecÍ. Barriste?

Sí, barrí. Callaron? Sí, callaron. PagÉsteis?

Sí, pagamos. Robasteis?

No .robamos. Estudiasteis?

Sí, estudiamos. Estáis bien?

Sí, estamos bien. Estás enfermo? Sí, estoy un poco enfermo. Cerraste?

Sí, cerré. Veísteis? Sí vimos. Estás cansado?

Sí, estoy cansado. Estás contento?

Sí, estoy contento. Viene? Súviene. Está aqu f.r

Sí, está aqu í. Vendrá? No sé. Hablará?

No sé. Estará contento?

No sé. Regresará?

Sí, regresará. Perdió?

Sí, perdió. Se fueron? Sí, se fueron.

8l

xxxvt

LEcctoN

Interrogación simple del verbo en los demás tiempos, a saber: pret6 rito imperfecto, pretérito perfecto, y anterior.

L¿ caracterfstica en el tiempo pretér¡to imperfecto es "oukia" "chukia" en el tiempo pasado perfecto es "maka" - "chamga": y en el

anterior es "mak fa" "chamgu la". P.ej. chfchoukia? =hablaba

chfchoukiam? ch lchou kia? chfchoukiaj? cfr lchoukiarum? ch íchoukármia?

yo?

chicháchukia? = nohablaba? chicháchukiam? chicháchu kia? chicháchukiaj?

chicháchukiarum? chichácfrukarmia?

Pretérito perftcto. chichásrnaka?=he hablado chichásmakum? chichásmaka? chichásrnakaj?

yo

chicMsmakuram? chich&rmaka?

chicfráscframga? =no he hablado?

chicháschamgum? cfricháschamga?

cfticháschamgaj? ctrictráschamguram?

chichásct¡armaka?

PrEtérito anterior. Chichásrnak la?= hube hablado

yo?

ctrictráschamguia?= no hube

hablado yo? chichásrnaklam? chichásrnakia? ctrichásmakiaj? chichasrnakiarum? chichásrmakia? Gonjugue

lc wrbc

chicftáscfiamguiam? chicháecñamgu ía?

chicháschamguiaj? chichascframguiarum?

chicfifuharmakia?

siguientes:

naqirfnkia? = jugaba yo?

yo?

nacr¡rusrnakaFhe jugado naqJiúsmakia? = jugado yo?

hube

E?

nacúrichukia? = no jugaba yo? nacr.¡ruschamka} no he jugndo yo? nacuruscframguia? = no hube jugado yo?

yo?

andúcmaka? = oía yo? andúcmakia? he oído no andúclhamga? = oído hube Yo? andúcchamguia? =no

= =

he oído yo? hube oído yo?

?ékechukia?

=

no corría Yo?

and

ínguia?

tzékínguia? = corría Yo? uékemga? tzekémkia?

tzekénchamga?

tzékenchánguia?

wakéfiukia?

wakétnichukia?

wakétmiaka?

wakétchamgP?

wakétmikia?

wakétchamkia?

ach

ínguia?

= cog ía Yo

achichukia? achíkmaka? achikchamka? achfkmakia? ach íkchamguia?

umínguia?

=

bebía Yo?

umíchukia? umármaka? umárchamga?

umármakia? umárchamguia?

viñichmaka? viñimakia? viñínguia? =||egaba yo? viñíchukia? üñímga? viñ íchmakia? t iñukia? timiaka? timiátmakia? timiátchamguia? él? tfmiachamga? ticháchukia? tfñúkia? = decía

súkia? = daba yo? súchókia? srsamga?

sr¡sáchmaka?-susachmakia?

susámguia?takoukia?=trabajabayo?tacáchukia?tacasmaka? tacáschámga? tacásmakia? tacáschamguia?

N.B. Estas formas se usan muy Poco'

xxxvll LEccloN La

intenogción comPuesta

¡

Lainterrogacióncompuestaesunaoracióninterrogativadevarias palabras. vás? = tuá uém? P.ej. De dÓnde vienes? = tuyám viñam? a dÓnde puiám? Por qué lloras?= urúcamde utám? estás bien? =puéngarac Ouién nos ha creado?= Yá najátmamiaj? Dios existía siemprd = Yus tukke pujumia?

83

se pone en forma interrogativa sóro ro que esenciarmente forma

pregunta.

ra

P.ej. Dónde está Dios? yus tuimb pujá? De este se ve que sóro dónde está se haila en forma interrogativa, como quien pregunta: Dios, zdónde está?

En la interrogativa compuesta ros verbos tienen sus desinencias propias, derivadas de ras ordinarias. Las demás parabras que forman ra interrogación o son pronombres interrogativos o cuarquiera otra expre sión que asume ra característica de ra inlerroga"¡on si*pi.. (k) (ra ,,k,, simple). si la parabra termina en "k" antepone una vocar eufónica. ZVas

tú?

cson iguales?

=

==

uém? a íña?

amuék muétekek

eres ocioso? estás

bien?

= nákik pujám? = puéngarac pujám?

La "k" que car€¡cteriza la pregunta puede también estar en er verbo en vez de hallarse en el adjetivo. P.ej.

En vez de puéngarác pujám se puede también decir puéngar pujá muek? En vez de muétekek a íña se puede *ruLn decir métek aiñauak? Interrogativos: (adverbic y pronombrcs). Urúcamde? = por qué?

urutma?

cuánto?

= tu ímb? = dónde? tuá? a dónde? tuyam? == de dónde? urtmait? = cuánto es? tuma ta? = de quién habla? Yá? euién? yaneit? == de quién es? urúcuit? = cómo es? urúcuk aiña?- cómo son?

= qué cosa? uarímbieit? = qué hay, qué pasa? yakít? = quién es? yánakit? = de quién es? uaringuit? = qué cosa es? uarí?

túa? = túna? = yéitiam? = yánambeit?= urúcuk? =

cuál? de cuál?

quién eres? de quién es?

cómo?

Los pronombres interrogativos se juntan frecuentemente a las formas del pronombre personal. P.ej. Vitjei = !o so! ámuetmue = ttí¡ eres 81

=

áueiti

atu métru mue

ítji

éles

-vosotr6

so¡s

áo

aiñáuei

= nosotros somos = ellos son

Desinencia de la pregunta compuesta:

P.ej.

ítia ítiam ít

ítiaj ítrum áiña

yéitiam? -

quién eres?

vitjei Shuorreitji

=

yáneitiaj? = de quién somos? Yúsneitji

=

atum yéitrum

= quienes sois

=

yO SOy

somc jíbaros

vosotros? somos de Dios jeénguit? yana quién nayémpi es el cielo? = de Yúsa jeéñeiti es la casa de Dios. Yus najána ao yánakit? todo lo que Dios ha creado de quién es? Yúsneiti es de Dios. iisha

=

=

xxxvilr

LEccroN

Interrogación compuesta (en los verbosl chichájei = yo

hablo

urúcamde

" chichámue = hablas t' chicháuei = habla chicháji = hablamos " chicharmue = habláis " " chichaiñauei = hablan éuerjei éuermue étzerui étzerji étzerumue ézeraiñáuei

= yo av¡so = av¡sas = aviS€l = av¡samos = avisáis = av¡san

chicháj = por qué hablo?

= " chichá = " chicháji = " chichárum= " chichám

chicháiña = "

éuerai

=

é?eram

=

étzeraji

= =

éuera

éaerarum= átzeraiñá =

cfricháujei = no hablo chichátzmue etc.

'1 chichátzum? "

ch ichátzu

chichátzu?

i

chichátziaj?

hablas? habla? hablamos? hablais? hablan? aviso? a¡isas? avisa?

a¡isamos? avisais? avisan?

no hablo? etc.

85

urúcamde chichátzu¡i1 por qué " chichátzrum? " " chichaiñatzu? "

chichátzji chichátzrumue chichaiñátzui

eBértzuiei =

no avtso

,,

tt

etzertzumue etzértzui

,,

étzertzu?

,,

éuéru.uji

,,

éu,ereuiiT

,,

eEértzurmue etzeraiñáfzui

,,

étr,ersu,rum?

,,

,,

éve¡aiñáe:u?

,,

chichoyaj? = por eué hablaba?

chichóuyajei =

hablaba?

chichónryamue

etc.

,,

chichouyai

,,

chichoryaji

,,

é?'ertr¡m?

etc,

l,

chichoryam?

"

etc.

chichouya? " chichouyajiT " "

chichóuyarmue chichiirmei

chichóuyarum?

chicháchorryajei= no hablaba

chicháchouyaj? por qué no hablaba? etc. chicháchuyam?

chichármia?

chicháchuyamue etc. chicháchoryai chicháchouyaji

"

,t ,l

chicháchuya? " chichácho.ryaii?

chicháchouyarmue

chicháchuyarum?

chicháchuarmei

chicháchuármia?

étzerñuyaiei = yo

éEerchouyaj? =

etc.

=

avisaba?

etc.

étzerchoúyaiei = no avisaba

chichásjei

" "

tzerñuyai? = por Qué

av¡saba

etc

no n¡isaba?

etc. chichásjaj? = por qué hablé? chichásum?= hablaste?

hablé

chichásumue

= hablaste chichásei = habló chichásji = hablamos chichásurmue = hablasteis chichásarei = hablaron

86

éE.erü:ui? = por que no aviso?

,,

chichása? = tt

chichás¿ji7 = chichásuram? chichásara?

" " " =" ="

habló? hablamos? hablásteis?

hablaron?

xxxlx

LEccloN

lnterrogación compuesta (en

= chicháschamu€ =

chicháschaiei

chicháschei

no hablé no hablaste

eto.

chicháschaji chichiíscharme chichiíscharei

=

avisé

etc.

tt

,, ,,

,, ,,

,, ,t

etzércarmue eü:ércarei

tt

eAercachjei = no avisé etzercachumue etc. etzercachei etzercachji etzercachurme etzercacharei

=

ha hablado clrichásmamue etr.. chichásmei chichásrnaii chichásmannue chichásarmei

¡

t,

,,

etrercaji

chichásrnaiei

unlcamde

,,

etzércaiei etzércamue etr:érkei

chichiíschamiei= no he hablado chicháschamamue etc. chichiíschamei chich¡ischamii chicháscharmei chicháscharmei

eeércamjei =

he avisado etzércamámue etc. etzércamei

lc

,,

verbosl. Continuación

chicháschai? =por Qué no hablé?

chicháscham?

'

etc.

chicháscha? " chicháschaii? " chicháscharum? " chicháschara?

'

= por qué avi#? ehercarn? " etc. eherc,a? " eü:ércaiil " ehercai?

etzércarum? etz:ercua?

,,

t,

edércaúai? "

,,

atzércachum? "

t,

edé¡cacha? " eaé¡c,ashtli? " etzércachuram? " ehércachara? "

t,

,t

,t

chichásmaj?

,t

chichásnam?

etc.

tt ,,

chichásma? tt

,, tt

,,

,, ,,

chich¡lsmaii? " chichásmarum? " chichásarma? " chicháschamaj? chichárhamam?

" "

chicháschama?

tt

chicháschamaii?

,t

chicháschamarum? chichascharma?

,, tt

,, t,

"

eBércamai? " eEercamam? " ehérc,ama? " 87

eEercamji

unicamde

etzercamarmue eü.ércarmei

,,

etzércachamjei = no he avisado etzercachmamue etc.

,,

etzércachmei etzercachmaji etzercachmarmue etzercachármei

tt

tt

,,

chichásmiajei = yo hube hablado chichiísmiamue chichásrniei chichiísmiaji chichásmia¡mue chichásarmiei

etzercamajif " etzércarnarum? " ehére,arma? " " " " " " "

etzercachmaj? etzercachmán? etzercachma? eeercachmaii? etzércachmarum?

,,

eEercacharma?

" "

chichásmiaj? " chichásmiarn? " chichásmia? " chichásmlaji? "

"

" ,,

,'

chichásmiarum? " chichásarmia? "

continuación del esquema de la interrogación compuesta de los verbos etc ch

ichiírham iajei=ro hube hablado

u

nicamde chicháschamiajaor qué ho hube hablado?

chich¿írhamiamue etc.

t,

chicháschamiei

,,

chichárhamiaji

,,

chicháschamiarmue chicháscharmiei

,,

etzércamiajei

,,

=

no hube ayisado

,,

ehércanúamue etc. etr:ércamiei eE:ércantiaii etzércarmiarmue etzércarmiei etzércachmiaiei = no hube

,)

,, ,,

avisado "

etc. etzercachm¡ei etzércachmiaii etzercachmiármue etzeriahm¡armiei eEércachmiamue

88

chicháschamiam?

"

chicháschamia? " chicháschamiaii? " chichárhamiarum? " chicháscharmia? " ehércanúai?

4or qué no hube

hablado?

etzércamiam? "

etzércamia? " ehércamSaii? " etzércamiarum? " etr:é¡carmia?

etr,ércachmiai? por qué no hube hablado?

"

"

edércadtmian?

" " " "

eeérc,zchmia? " etrércachmiaii? " etzercachmiarum?

eEercacharmia?

" "

XL LEOCION Intenogación simple y compuesta con idea de obligción. Esta interroggción se considera simple cuando consta de la expresión + debecon el verbo en infinitivo. Yus aneténgueit? Yus anétendi.

P.ei. Se debe amar a Dios? Se debe amar a Dios

Yus um írtengueit? Yus umírtendi. Yus necátengueit? Yus necátendi.

Se debe obedecer a Dios?

obedecer a Dios. cono@r a Dios? conocer a Dios. estudiar? Se debe estud¡ar.

Se debe Se debe Se debe Se debe

Unuimétengueit? Unuimétendi. Wakétengueit? Wakétendi. Viñ ftengueit? Viñ ftendi. Chichátengueit? Chichátendi. Tacátengueit? Tacátendi. Nacurrltengueit?

Se debe regresar? Se debe regresar.

Se debe venir? Se debe venir Se debe hablar?

Se debe hablar. Se debe trabajar? Se debe trabajar. Se debe jugar?

Nacr.¡rutendi.

Se debe iugar. Se debe pasear? Se debe pasear.

Wuekátengueit? Wuekatendi. Tacamátengueit? Tacamatendi.

Se debe callar? Se debe callar.

La formación de la interroPción simple de obligación se efectúa, I

agregando al tema verbal, la desinencia en +ndi-.

NB.

La

-+-

final del tema verbal

se

-+ngueit-. La resPuesta

termina

alimina.

Se considera compuesta cuando se agrega una expresión adverbial o

pronominal. P.ej. Cómo se debe vivir?

Itiur pujuteind? 8g

bien. anéteind?

Se debe vivir püengar pujutendi. urúcamde Yus por qué se debe amar a Dios? Yus ti puéngar assamde, anétendi. Urúcamde tacáteind? Por qué se debe trabajar? Yus waquéracui, tacátendi. Porque Dic quiere se debe trabajar

s

como

y

ve ra d'.inencia de ra pregunta es en ra compuesta

la desinencia de la respuesta es

-eind-,

-éndi_.

XLI

LECTION

El futuro y algunos verbos en ,,tíatzan" (interrogación compuesta). yo hablaré etc. ch¡ch:íetao¡ chk;l¡ásati¡ chichásatruru¡e chichásartai¡i

=

Cr¡chástat¡e¡

ch¡chásbürue

vlñftthli = vendré viñítti¡mue etc.

urúcamde ,, ,,

', ,,

,, ,, ,,

viñ

íttlu¡ei viñittiaji

t,

viñ íttiarme

,,

viñartatui

),

,,

=

wakétkittiajei

regresaré

urúcamde

chich¿ísha¡? = por qué hablaré?

chichastatam?

,'

chich¿istata? ,'

eta.

chichástaajiT ', ch¡chástatrum?

"

chichásartata? "

v¡ñítt¡a¡? = por qué venff?

íttiam? ,, ,' viñ fttia? viñfttiajil " viñ

etc.

viñíttiarum? " viñáu.tze? " wakétk¡tt¡ai?

,,

etc.

etc. ch

icháschattahei

hablaré

,, ,t

chichaschatau¡i

,,

chichaschattaji

),

cftichccharAEi

,,

srCttajei rusiíttajei

s0

=ro

chict¡aschattamuc etc.

dué etc.

= yo

" "

sr¡sáttauei

),

suútta¡i

,,

chichiíschattaj? por qué no hablaré?

chicharhattam?

"

etc.

chichaschata?

chicháschatt¿¡i1

"

ch¡cháschiírtata?

rusáttaja? = por qué daré. sr¡ittam? " etc. sr¡siitta? " susátt¿¡i7 "

susátarmue sr¡sírtaa¡i r

susastrtaüei

no

unicamde susáttarum? "

daré

"

susártata?

'r

"

susáshtataj?

"

etc.

etc.

Eiercicic Yeitiam?

vitjei. Amue naáram yeit? Tunduámeitjei. Tuyá shuoréitiam? Chapisiéntjei. Yana uchfrimbeitiam? Wajei uchirlnjei. Tuá uém? lruówajei {quiere decir: irastatzan uéajei). Ayu, ayu, túrata. Urum chichástatji. Ayu, ayu, atacsha vinittiajei. Puéngar pujustá! Puéngar uetá! Anendembram uetá, sl'ruor mandámaweing! (Véte pensando con atención, no te maten los jíbaros). Yus a*rí najánamia? Yus asfrf najánamiei. Ashí najánafium (para hacer, crear) Yus urútma tzauand tac¡ísmia? Juñ i uéjanchiqu íctrqu iña k íracu tacásrn iei, u rúm ayámb ram iei. Yus najána ao yánaquit? Yusneiti, nu í Yus ash í nerénñuiti. lisha yáneitiaj? Yusneitji. Yus tukke pujúmia? Yus tukke pujúmiei. Urúcuk wac¡áñ aíña? Wacáñ tí unuímiaru, tistrirmach, tí tzaáp¡n, yaje muétek, aiñauei.

0l

Wacáñ urúcuit?

Yúsa nukke páncheiti, Yus nukke anendémui, nécauei, waquérauei,

cajínmatzui. Wacáñ tuímb pujá?

lñashnum pujáuei. lñaStnum pujáuei. lñashí nandákiar tuá ueártata? Ni wacañ íjei apaneíkiar (uniéndose) ueartatui. Jesucristu nungánam atac pand tarátta? E, atac, tarattauei. Jesucristu tuimb aqu íñamia? (nació) Uéngundach (gruta) Jesucristu aqu íñamiei. Jesucristi nungánam uútma uví pujúsmia? Apách tikia 33 uví pujusmiei. Jezucristu jacámguia? E, jacámiei. I tiur Jesucristu jacámia7 Cruznum ajíndiamu jarutrámgamiaji (murió por nosotros). U rucamde Jesucristu jarutramgamiaj? Nayémpi uéitiri ureitiatza, iwacañí Yusnum jukitiátza jarutrámgemiaji. (las expresiones -uréit¡atuza, iukitiatuza- son invariables, independíentes de las personas y significan -para abrir, para llevar-.

xLil

LECCTON

Interrogación compJesta de duda La característica de esta forma es "sh,'que por lo general a$Jme una vocal o diptongo o una sílaba.

pujám pujám?

tzangash

tunash

puéngarash aówash

pujám?

pujúiña?

ish

íchikiéns susattam?

pujátzuash? puéngarashit? arándashit?

jeashtambashit? g2

= = = = = = = = =

tal vez tal vez tal vez tal vez tal vez tal vez tal vez tal vez tal vez

eres generoso?

eres malo? eres bueno? están? darás poco? está? es bueno?

está cerca? está lejos?

L

= =

ucúnambashit?

yumínchuashit?

tal vez es el último? por ventura no es dulce?

Las palabras que terminan en "nga, nma, ngu, sta, aa,Ya, on" como

también los sJstantiv6 y pronombres que en la declinaciñ terminan en "ña, ya ug" tofru¡n "mbastl".

=

Tal vez está dentro? (en la tierra?) P.ej. nungá núngámbashit? nayámpinmaya nayámpinmayambash viña? Tal vez viene del cielo? yaón yaónbash? yaónbash tama? = Por ventura llegó ayer? jéachat lejos jeastámbashit? = Tal vez es lejos? afuera aámbashit? = por ventura está afuera? juyá por acá juyambashit? = quizás está por acá? ajaruíña = de mi huerta ajaruiñambash viñam? tal vez vienes de mi huerta tal vez es zu mujer? núe = su mujer nuémbashit? ucúnam = último ucúnambashit? tal vez es el último?

áa

=

Los sustantivos y pronombres que term¡nan en las declinaciones en "je, min, rui, ñi, gui, ei, ri".

=

con mi padre

iújei ámijei ajárui

= = =

COn este

wacañi amfgri

= =

P.ej. aparjei

contigo en la huerta su alma su amigo

aparjembiash tatí? = por ventura venga con padre? (mi). iujembiash? =talvez con este? amijémbiash? =tal vez contigo?

ajaruímbiashit? =tal vez está en la huerta? wacañímbiash? =tal wz su alma? amígrimbiash? = quizás su amigo?

Toman la misma desinencia los adverbios que terminan en tuada. a

P.ej.

yakí =

arriba

yakímbiash?

=

"í"

a@n-

tal vez arriba?

Toman la "a" eufónica las palabras que terminan en "it, at, ak, ar, ánd" y que tienen la última sílaba acentuada. A la "a" eufónica se antepc ne a ve@s una "i" para suavizar la dicción.

et

P.ej.:

= oerca arándastr? anár = a la orilla arlk = más aniba nuját = en la loma úc = rancho íñit =

aránd

talvezcerca? arándashit? = talvezestacerca? añárashit? =tal vez está a la orilla? arákashit? =talvezesú más arriba? nulátashit? =tal vez está en la loma?

aiicashit? = ¡ñít¡ash¡t?

=

tal vez es el rancho?

tal vez está denüo?

Conviene saber que los adjetivos y adverbios en ,,as, asa, ash, aSta, ia, dar, dra" tienen forma especial para cada persona. P.ej.: uaráshnastr

pujá? =

t^l

vez estoy

contento? uarásriestr pujaji=1¿¡ vez estamos c.

= tal vez estás conbnto? uarásn¡m¡estr ¡rjarum? tal vez está contento? yanisbash puiúiña? = Wiá?

uarámuesh pujam? uarásambash

pujá? = deverasestoy? [irásnash? = de veras estás? tjnmuesh? nécasba*r pujá? = etc. tjrambastr? necásriesh n¡jaiil uirariesh? necásrumuesh puja.'m? üjrarmueslr? neciísbastr pujúiña? túrarbash? necásnaslr

necií$a*¡ pujám?

ándnnash?

=

de balde?

ándramuesh? ándrambash? ándrariesh? ándra¡muesh? ándrambash?

Ejercicios Puéngarastr it?

Tza. Puéngarcheiti. Uarásmue*r pujám? Tza. Urásctrajei. PuéngaraSr aíña? Puéngaraiñauei. g1

=así?

Tukenásrnuesh pujám? Túkenasa puiátzjei. Jeashtakeit?

Jfushteiti. Je&h tacua$it? Jeastachuit¡. Andramuesh pujám? Tza andra pujátzjei.

Tázembied¡? Cha. Nécatzjei.

Trlramba$ tiármi? E, tura tiarmiei. Puéngarchashit? E, tí, puéngareiti. Yumfnchushit? Tza Yumuncheiti. Necasrumuesh taccrum? E tacasji. Jeen necasbash Pujuiña? E, pujuiñauei. Andrambash susarmia? E, andra susarmlei. Yus tijinguiashit? E, Yus tujinguiachuiti. Amue ajarmuashit? E viña ajáruiti. Amue yauarumashit? E, viña yauaruiti. Amue jearuashit? E, viña jeáruiti. Amue nauandrumau$it? E, viña nauandruiti. Nuémba$it? E, nueeiti.

Puéngarashitiam? E, puéngarajei.

Yajóchichuashitiam? Tza, yajóchichujei.

s5

Amigrimbashit? E, amígruiti. Mácasnu m iamba$r viñam E, Mácasnumia viñajei. Ju caru ámiñuchua$rit? E, viñeiti.

?

Por ventura esta sopa es buena? Quizás es tuyo este machete? Por ventura es tu h¡jo? Quizás eres bueno? Por ventura vienes de la chacra? Tal vez es tuya esta escopeta? No eres por ventura malo? De balde trabajais? Tal vez está en casa? Quizás hablaron de balde? De veras eres bueno? Sf,de veras soy bueno; Por ventura es tuya esta casa? Sf, eota es mía. Por ventura está lejos la casa de Juan? No está lejos la casa de Juan. Por ventura es éste tu amigo? Sf, es miamigo (donde no hay cmtesución se puede darla).

ca

xlilt

LECCTON

Intenogación compuesta de duda en

lc verbos

('

Como antes la característica de la duda es el sonido ,,sh,, que hace por lo general las vees de la "k" de interrogación. De las palabras y oraciones gramaticales que siguen, fácilmente se puede entender lo expuesto.

Ejercicic Chichájash?

chictrátzja*r g8

= tal vez hablo? = tal vez ni hablo?

: r

= tal vez hablaste? = Ouizás ha oído la Prédica del = padre? íam? = Por v. habías dado dinero a mi

chichásrnash íam? Padre ch ichámue anducmash íam?

Cuit amue viña yatzúr su$mash

hermano? Pigrum mauarmashía? Tacáscharmiash ía? Tacáschatjash? Padre Macasnumia táchambiesh?

Ju tímiajash? Yaón ajánam tacásarmash ía?

='Talvez mataron a Pigru?

=

Por ventura no trabajaron?

= Talvez no trabalaré? = Ouizás vendrá el Padre de Macas?

= Acaso dije esto? = Acaso ayer trabajaron en la chacra?

ín Yaupuñam ueartimbiesh? Atum andúcchamashiaru m? Yus pujá neóatzrumuesh?

Cash

= Mañana irán tal vez a YauPi? = Tal vez no habéis oído? = Por ventura no sabéis que Dios existe?

itian tácacaiñatzuash? Pigru jéen pujáuuash? E, jeen pujauei. N ijiamánch Puéngarátzuch? E, puéngareiti.

Cu

= Tal vez no tienen dinero? = Pigru está tal vez en su casa? = Sí,está en su casa.

= Por ventura es buena la chicha? = Sí, es buena.

Yus ashí nécauash? ashí nécauei, nui ashf nékeiti' I anendémia nusha nécauash? E, nécauei. Yus puéngarashit? Tí puengareiti, n¡je muétek atzúwaiti' pujáuui' Yameikia Jesucristu nungánam pand puiáuash? Atzá, pand

Je$cristu jaóayauash? E, jacamiei.

i ángelri anendemdustiñashit? E, i angelri anendémdustia tí puéngareiti. lvianch anendémdust¡ñash¡t? Atzá. Yusa numashri assamde, ingia áiñik numáshriñeiti, nui anendemdushtiendi. Shuor jacámde, (muriéndose) ni uacañi jacatbiesh? Atzá jácachmiñeiti antzu ñi añashí jacamñeiti' lñashí, nungé caór (desecho en la tierra) atác nandactiembiesh? E, atác nandactatui. Ashí nandutin, ashí domintin, ántzu ashí tzauandin comunión ach íctin puéngarashit? I

¡

9?

Tí puéngareiti, uacáñ tí cacaram jasmiñeiti. Misa anductin puéngarashit? Tí puéngareiti. Misanam Comunión achíctin puéngarashit? Ti puéngareiti. De estas oraciones gramaticares se puede conocer más o menos uso que se hace de la partícula "sh" en la interrogación

el

compuesta de duda. Para mayor conocimiento se pondrá er esquemJsiguiente:

xLrv Desinencias principares usados: chichájastr?

de duda de ros verbos en ros tiempos más

por ventura hablo

e¡s-

chichámuesh?

LECCTON

yo? chichátzjash?

chich¿íuash?

chichátzuast¡

chicháf iesh?

?

chichátzjiesh?

chich¿írmuestr

?

chichátzrumuesh?

chicháñáuash? chichástajastr

p. v. no hablo?

chicluítzmuest¡? ets.

?

chich¿ístamuesh?

chichaíñatzuash? acaso no

etc.

hablaré?

chich.ístímbiesh?

chichiíschatbiesh

chichástaiiesh? chichástarpash?

chichiíscharpash

P. V. hube

chichiísmiashiam?

etc.

chichás¿írmiash ía?

?

chicháschartimbiésh?

chich¡ísmiast¡ Ía?

chichásrniashiarum?

?

chicháschatjiesh?

chichásártimbiesh?

chichiísmia*r ía? chichásmiastriaj(i)?

chicháschatjash? p. v. no hablaré? chicháschatamuesh etc.

hablado?

chicháschamiashia? p. v. no hube hablado? chicháschamiast¡iam? chicháschamiast¡ ía?

chicháschamiashiaj(í)

?

chicháschamiashiarum? chichiíscharmiash ía?

Los verbos qu.e en er futuro y pasado term¡nan en vocar tienen ras desinencias algo variadas como se ueiá en er siguíente cuadro: g8

tacas-aái " aáji " aárumue

"

tacas-chaái

" " "

aárai

chaáji

chaárumue chaárai

Las desinencias del potencial se agregan al tema verbal.

Ejercicios Tacásendjei, turasha máchet atzauei. Macas wuéndjei, turasf¡a canús tí nujangruai. Namácan achijendji, turasha tímiu atzauei. Vi tacísendjei, tumeitcuisha vikki tuj ínguiajei. li chichasendji, turasha aosha naquitiauei. Ch i cháschaajei, tu rasha ishamgamiajei.

Ao cánú ikiav.aarai, turasha cánu puéngarcha óyai.

Vi pushin zusendjei, turasha amue cuit tacátzumue. Vi auanduquindjei acárun, turasha tacacuujei. (auandunqu injei : yo habría ds/uelto). Pidru Sucunam wuenei, turasha Juanga naquitramei. Vi canusan cat¡ngendjei, turasha viña ápa naquitramei. Viña nucua viñ íaai, turasha jao vinichmiei. Maníkaarei, turash a padre chichak: mañiekeirao! Tuma assamde maniekcharei.

Vosotros hablaríais el jíbaro, pero tenéis vergüenza. Nosotros daríamos la escopeta de buena gana, pero no la tenemos. Yo habría ido a Chiguaza pero el Padre no quiso. Por esto no me fu í. Ef los trabajarían, pero no tienen machete. La escopeta sería buena, pero no la compré, no teniendo plata. Acarú ti puéngaraáñi, turasha sumacchajei, cuitian tacacrzujei. Habríamos ido a visitar a los jíbaros de Méndez, pero el río estaba crecido.

r00

F

muy

D

XLV

LECCION

persona plural y la Las desinencias más usadas son las de la primera "ti, tei, artí, chatí, tercera persona singular y plural. son las siguientes:

-

chatei, charti, shti, shtei, charti". Las desinencias se agregnn al tema verbal'

susatí = Que dé hablemos susátei = que demos chichástei susárti = que den hablen chichásarti no dé chicháschat€i =QU€ no hablemos susashtí = Que que no den' susacharti chicháscharti= Que ellos no hablen

chichásti

hable

= que el - que nosotros = QUs ellos

La primera persona se usa poco: ch-ichástajei"'

INDICE

Presentación....

I Lección... ll Lección lll Lección. Acento lV Lección. Artículoy Preposición . . . .. . V Lección. Sustant¡vos Vl Lección. Declinación Vll Lección. Vocabulario Vll I Lección. Declinación posesiva lX Lección.Vocabulario X Lección Xl Lección. Segunda declinación posesiva . Xll Lección. Vocabulario .. .

3 5 5

6 .

7

I 10 11

12 14 .

.

Xlll

XIV

XV

Lección. Tercera declinación posesiva Lección. Vocabulario . . Lección. Declinación de los pronombrespersonales . . . . . .

XVI Lección. ..

XXVI

^

15 18 19 21

.

.

XVll Lección. Pronombresdemostrativos . XVlll Lección. Pronombres indefinidos .. . XIX Lección Pronombres relativos XX Lección. Adverbios de lugar XXI Lección. Adr¡erbio de modo XXll Lección. El Adjetivo XXI ll Lección. Grados del adjetivo XXIV Lección Numerales XXV Lección. El Verbo

7

. .

Lección. Desinencias para el tiempo presente indicativo XXVII Lección. XXV|ll Lección. Negación en losverbos . . . . XXIX Lección. Desinencias del futuro XXX Lección. Negación en el tiempo futuro XXXI Lección. Pretérito indefinido XXXII Lección. Preterito perfecto XXXlll Lección. Pretérito imperfecto XXX lV Lección. Las desinencias . . XXXV Lección De la interrogación simple XXXVI Lección. XXXV¡l Lección. La interrogación compuesta

22 27 30 32

u

36 39 42 45 48 49 51

54 58 61

u 66 68 71

74 77 83

u

XXXVI I I XXXIX XL XLI X LII

XLIII XLIV XLV

Lección. Interrogación compuesta Lección. I nterrogación compuesta Lección Lección Lección. lnterrogación compuesta de dudas Lección. Interrogac¡ón compuesta de dudas en losverbos . . Lección. Lección

86

88 90 91

93 .

97 99 102

rnpe

:

ndice

A ABAJO: Nunga. (Río abajo, anara; río abajito, anarachi) ABANDONAR: Japatiño. ABDOMEN: Huake. ABE IA: Murushi. ABEJON: Uruyu (nazal) ABIERTO: Urakma. ABISMO: Ti iñiüaitie. AVISPA: Ette. ABOBADO: Netze. ABOFETEAR : Ahuatitiño. ABORTAR : Ashínimagtiño. ABORTO : Jurerai, jurerma. ABORRECIBLE: Yqiasma. ABRAZAR : Miñagsaktiño, miñasatiño.

ABRIR: Uraktiño. ABRIR ttNA SOGA: Atiartiño. ABRIGARSE DE LA LLUVIA: Yugnrtiño. ABSORBER CON LA BOCA: Mukunatiño. ABSORBER CON LA NARIZ: Mustrutkatiño. ABSCESO: Cau¡o. ABUELA : Nukuchum, nukucürinr, nukuchi. ABUELO : Apachim, apaciunr. ACA: Juin. (nazal) ACABADO: AmúkmaACABADA LA CHACRA: dia jana¡a amukma. ACABAR: Apuktiño. ACEPILLAR: Kesatiño. ACEQUIA: Sasa, entza sasa. ACOMPAñAR : Tzaneasüño, yaingueatiño. ACOMPAñADO : Tzaningui. ACOMPAñAR EN VIAJE: Jindia t¿aneasa witiño. ACORDARSE: Aneartiño,

ACTUALMENTE: Yamaiki. ACHAROLADO: Yukeipirma (con barniz especial de los jívaros) ACHIOTE: Ipiaku. ACHISPARSE CON CHICHA: Ishitiki nambuektiño. ADELANTAR: Emgatiño, estiño. ADENTRO: Hua; en sentido de profundidad, iñiüia. ADENTRO: Wayá. ADOLESCENTE : Tzaka¡ei. ¿ADONDE?: ¿T\rimbia? ADORNADO : Iviarmanbra, shinna. ADORNARSE : Shirmajastiño, ivia¡mambratiño. ADORNARSE EL CUELLO: Nungurtiño. ADULTERO : Tzanirmahue. AFEITADO: Ahuambrama. AFEITARSE : Ahuambratiño. AFILADO PARA CORTAR: Ere. AFILADO EN PUNTA: Nujinchi, tuatuapi. AFILAR: Etzakatiño. AFILAR SAETAS: Mesertiño. AFLIGIDO: Cundutza. AFLOIADO: Tacatcata" akupkata A'FLO.IAR: Akupkatiño, takatkatiño. AFUERA: A. AGACHARSE : Tzumtzunsatiño. AGARRADO: Achira; (en eenüdo de miserable, suri). AGABBAR: Actriktiño. AGÍIADO: Mayeáshinue. AGITA&SE (cansarse ) pimbiktiñq

mryatlatiño. AGOMZANTE: Jaguai. AGONIZAR: Jakatiño. AGBIO: Ctunriña, chunrrai, kuia AGUA: Yumi, entza, sasa. AGUACATE: Kai.

a¡remeatiño.

lo5

AGUADO: Ent¿akei. AGUDO: Atzakana. AGUIJON: Zuiji (nazal). AGUJEREAR: Iñoatiño, chinquiatiño. AGUJEREADO : Chinguiama. AGUJERO: Huá. AHORA: Yamai. AHORA MISMO: Yamaiki. AHI: Ai, nu. AHI MISMO: Aingui, nuingui. AHORRAR : Sumakachatiñ o. AHORCADO: Kajemarei. AHORCAR: Kajemartiño. AHOGARSE: Entza kiaktiño. AHTIMADO: Mukuiñdiu. AIRARSE: Kajektiño, suirmakatiño. AIRE: (Nasse), yaki, andandak. AJI: Jimia. AJI PEQLTEñO: Chimia. AJI ROCOTO: Pirizu. AJUSTAR (APRETAR): Chanuatiño. AJUSTAR (LIQUIDAR): Patastiño. A'TUSTE (SALDO): Patakuri.

Kaki. ^JUSTADO: ALA: Nanapi. ALACRAN: fitianguiama (titingui). ALADO: Nanamdiño. ALANCEAR: Ijiutiño; tirar la lanza, nanguimiatiño; flechar, ekengatiño. ALBA: Tzatrua¡e. Alborear : Tzatruartiño. ALCAHUETE: Acaniu; el que vive mal con parientes, akariñu. ALC:AZAR : Geatiño, jusatiño. ALCANZAR A UNO EN EL CAMINO : Jindia amangatiño. ALEGRE: Shir anendemsamai, penguera aneudemsai.

ro6

ALEGRIA: Shira. ALEGRARSE: Penguera anendemsatiño. ALEJARSE : Menastiño, engastiño. ALGODON: Unrchi. ALIENTO: Mayei. ALIMENTARSE: Yoatiño, yummaüño. ALIMENTO: Toata, yummak. ALISAR: Ta¡nuer. ALISAR LAS OLLAS: Anenprüiño. ALMA: Huahañi. ALMACIGA: Ipiándramu. AI¡{ENDRA: Huaki. ALMOHADA: Atambrustin. ALTO: Yakí. ALZAR : Takuitiño, huaklino. ALLA: Aho. ALLI, ALLI MISMO: Ahingui, nuingui. AMAESTRAR : ñuiñartiño. AMANECE: Tzatruarei. AMANECER : Tzahua¡tiño. AMARGO: Yappá. AMARILLO : Yunguma, ymgú, chikuimba. AMARRADO: Jinguiamu (a). AMARRAR : Jinguiatiño; arnarrar el itipi" ahuekatiño, itiproatiño. AMBOS: May. AMISTADO: Amikmamu. AMISTARSE : Amikmatiñ o. AMONESTAR: Ujuaktiño. AMONESTADO: Ujakma. AMORATADO POR GOLPES: T\¡nduimu. AMORTAJADO: Penuarei. AMORTAJAR : Penuartiñ o. AMOR'I IGUADO : Tambuermarma tambuermarjai. AMPARAR: Suringuiatiño. ANCIANO: Undachi; ANCIANA: Udachi.

ARAñADO: Kesamarma, nanchígrama.

ARADOR DE LA SARNA: Mamu' ARBOL: Numi. ARBOL MUY GRANDE: Cambuá' ARBOLEDA: Ca¡nbundiño, nunii ti irunuai. ARBUSTO: Numi uehichi. ARCILLA: Nuhue (nué). ARCO: TumanguereamuARCO IRIS: T\rndiaco. ARDER: Sucuatiño. ARDER DE AMOR: Necasa, añeatiño. ARDILLA:.Cunambe' ARENA: Neikime.

ARIDO: TzaPeichama.

ARISCO: YuPirma. ARMADILLO: Shushuí. ARMADO: Aneárma AROMA: Cungüima; estar aromatizado, cin güitiñ o. ARQUEAR(SE) formando arco aniba: Pungatiño. ARQUEAR(SE) formando arco abajo: CuPingatiño' cupinñagatiño.

ARTERIA: YaPe. ARRAIGADO: TzaPeimia. ARRAIGAR$E: TzaPéitiño. ARRANCADO: Tzurinma" cuiguiama ARRANCAR (DE R"ArZl

Tzuringatiñ o, cuinguiatiñ o.

ARRANCAR YUCA: HUétiñO. ARRASTRADO: JaPikma' ARRASTRAR: JaPiktiño. ARREGLAR (COMPONER): Iviaratiño. ARREMANGADO : NaPichamu' ARREMANGADO EL ITIPI: Zumbita itipramuARREMANGARSE : Caimartiño'

ARRIBA: Yaki;

cuesta arriba, mujata;

río arriba, entza nujinima. ARROLLAR: Penuártiño. ARRODI LLARSE : Tiquistrmártiño' ARROYO: Ashí entza. ARRUGA: Sumbuere, chinchirm4 tzunri. ARRUGADO (una Persona) : Chinchirma Pujahuei. ARRUGAR: Sumbuírtiño, chichúrtiño. ASADO: Jiamu, iñárcamu; Poner en un palo Para asa¡: hueacar iiátiño. ldAR : Jiátiño, iñárcatiño. ASALTO: Jatekma. ASALTAR: Jatéktiño. ASCENDER: Huacátiño. ASCO: Muikma; tener asco, muiktiño. ASEADO: Cha¡ni¡a. ASESINAR: Maátiño. ASESINO: Maámu. ASI: Nuke, nu tu. ASI MISMO: AYñiqui, nuke. ASI ES: Nicasa, turateASPERO: Pums" ASTLI'IO: Tíneka. ASUSTADO: Ahuakma. ASUSTAR: Ahuakmatiño; asustarse, istramatiño

-

ATADURA: Jinguianma. ATAR: Jinguútiño. ATAJAR: Akinitiño. ATAJAR EL AGUA PONIENDO HOJAS SOBRE LAS PIEDRAS Pasurátiño.

ATAUD: Canu. ATAB ADORNOS AL CUELLO: Nungíutiño. A|IAR ¡,OONNOS A LA CABEZA: Etzéngnrtiño.

to7

ANCHO: Huángarama.

ANDAR: Hueksatiño. ANDAR (CORRER) : Tzekentiño, tupikartiño. ANDRAJO: Jaánchi ANDRAJOSO: Jaánchi it¿aro huekahuei. ANEMICO; Huatsarai. ANGOSTO: Tzerérachi. ¡ANIMO! : Kakarta, kakara¡¡a jasta. ANIMAL: Kuntinia. ANO: Numbije; rabo, juke. ANOCIIE: Cashi. ANOCHECE: Kiahuei; ya viene la noche, kiara wiñawei, kiartiño. ANONIMO : Nekachami, nárinchu. ANTEAYER: Anuyaun. ANTES: Nuiki; hace tiempo, yáunchu. ANUAL: Uvi takama. ANZUELO: Tzao. AMAR: Aneatiño, aneastiño. AMOR: Ti aneajai, aneama.

AñADIR: Ikiaktiño; añadir el bano haciendo ollas, aguandatiño; ariadir uno sobre

otro, pataktiño, patastiñ o. AOVILLADO: Penuarrra. AOVILLAR: Penuartiño. APAGADO: Ekiangamu. APAGAR: Ekiangatiño. APARTARSE: Menastiño, engastiño. APENARSE: Kundutza, pujustiño. APESTADO (un lugar): Sungura pujahuai. APESTADO (una persona): Sungura itiay; coger la peste, sungura achikai. ANTOJO: Yayama. ANTOJARSE: Yayatiño. ANTIGUO: Yaunchu. ANTRO (cueva o gruta): Guá

lo8

ANUBLAR: Téejastiño. ANUBLADO: Teejasei. ANUNCIAR: Ujaktiño. APACIBLE: Cajekchama. APACIGUAR: Jiaktiño. APACIGUADO : Cajekchama. APALEAR: Ahuatitiño. APALEAMIENTO : Ahuatimia. APENAS: Ishitiki; apena¡ alcanza, íshitiki jeai. AMONTONAR : Inrmbratiño. AMONTONADO : In¡mbrama. APETITO: Yayajei. AMANZAR: Tangumatiño. APLANAR: Yukurüiño. APLANADO: Yuln¡ma APLASTADO: Nekenma; aplastado con piedras, nekengarei ; prensado, chanuajei chanuama.

APLASTAR: Chanuatiño, nekentiño. APODO: Nángani nari; poner apodo, mangami nari aneikatiño. APOLILLARSE : Mamurkaüiño, puyerkatiño. APOLILLADO : Mamurkama, puyerkama.

APOYADO: Atumgamo. APOYAR: Ahrmgatiño. APRETADO: Ititia, kaki. APRETAR : Iütiatiño, kaktiño. APRISIONADO: Jinguiamu. AP RISIONAR : Jinguiatiño. APUNTALADO: Atustama, shutákama.

APUNTALAR: At¡rstiño, shutukatiño. AQUEL, AQI.IELLO, AQUELLA: Aó, aoñi. AQUI: Jui. ARASTA: ftrchi. ARAñA VDNENOSA: Tzere.

ATAVIOS DE LA CABEZA: Etzengrama, tahuasa.

ATENDER: Andúktino. ATMOSFERA: Yuranguim. ATRACADERO: Guaja. ATRACAR: Shitiártiño. ATRAS: Ucunama, áhuini. ATRAVESADO (por lanza): Ijiumai; ahavesal c:on lanza, ijiúnatiño. ATURDIDO: Enbuekma. AURORA: Estarnbre. ATRAVESAR CON FUERZA: Pana iñangástiño. AUSENTE: Itiarca; no esté aquí, Pujatzuei. AVARO: Zuri. AVE: Chingui. AVERGONZARSE : Natzárüiño, natzándatiño. AVENTADOR: Ahuájinguio. A VENTAR : Aguajin guitiñ o. AVERIGUAR: Iñástiño, iníndrustiño. AVISAR : Ujuáktiíro, etzercatiño. AVISPA: Ette. A\¡ISPERO: Ette gea. ¡AY!: ¡Arac! AYER: Yáun. AYUDAR: Yaéncatiño. yaínguiatiño. AYUDA: Yaénkiata. AYUNAR: Ijiarmastiño. AYUNO: Ijiármasta. AZOR (VALDIVIA): Macanduá. AZUL: Winguja. ARMA: Acaru (escopeta). ASAMBLEA: Inindrama. ASEAR: Chámirüiño. AMPARO: Tzuringuiamu. ATIZAR: Utzúktiño. AVERIAR : Chamkmaktiño. AVERIA: Ctrarukmakma.

ARRANCAR: Tzurintiño; arrancar fruta, acactiño. ARABISCA: Tzakatzaka (I(uinimbi, cupapanga quichua). B

¡BAH!: ¡l'cha! BABA: Usuhi. BADULAQUE: Naki. BAGRE (pez): Napi.

BAILAR: Jatzématiñ,o. BAILARIN: Jantzemnio. BAJADA: Akeikimu. BAJAR : Akéikitiño, tarátiño.

BAJAR FRUTA DEL ARBOL: Akándratiño. BAJO DE ESTATURA: Sutarachi. BAJO (pequeño): Nungachi. BAJO (hablando del río): CuyusaiBALANCEO: Peamu. BALDIO: Neréndichu, nerencha. BALSA: Pápanga. BANANA (madura): Tzmá. BANCC (asiento) : Cutanga. BANDA (orilla del río): Amaiñe. BAÑARSE: MáitiñoBAñO: Maima. BARATO: Akíkacha. BARBA: Susu. BARBA O FLOR DEL MAIZ: T\ryuri. BARBADO: Súsurdiñu. BARBACOA: Huashima. BARBASCO: Timo. BARRAGANETE : Tambutambu. BARRER: Japíngiatiño. BARRA: Chansishr. BARRIDO : Jap ígmag'rn a. BARRIGA: Huake. BARRO: Nuhué. BARBO (lodo, ciénego): Tzacusa. BASTANTE : Nucape, cuashta, cuachata.

109

BASTAI\ITE (gente): Unt¿uri. BASURA: Tbuata. BATALLA: Mesete. pA!$TA: Kengue, tuyo. BATEA: Rimñt¿. BAUTIZADO: Iméimu. BAUTIZAR: Iniétiño.

BAZO:. Muere. BEBER : Umártiño, umúrtiño.

BSBIDA: Umr¡rtin. B&IUCO: Neca. BELLO: Shir, ehirma BENDECIR: Usúgatiño. BESAR: Mucúntiño, mucúnaüño. BESO: yusr,,ldin. BIEN: Penguera. BIGOTE: Sueo. BIJAU: Pumbú. BLANCO: Puju. BLANDO: Miñam¡¡¡¡¿¿¡. BOBO: Andichu. BOCA, Hueno; poner las ollas

boca abajo, Tekéndratiñ o. BORDE (margen): Tambuet. BORRACHO: N¡mbuecma. BORR_AR : Jap ístiño, jap írtiño. BOSQTIE: Ikiema. BOSTEZAR : Huanéimatiño. P9T4n' Ajápariño, jápagtiño. BRASA: Kaeiri. BRAVO: Cajeno. BRAZO: Cundu. BRAZO DE UN RIO: Canaeu, ajúudichi. BREA: Tsecata; (pegar lalanz.a con brea, ekéngatiño. BRIBON: Makcha BRI_IjLAR ( resplandecer ) : Wínchatiño. BRILLANTE: Wincha. BRINCAR: Tzequéntiño. BRUJEAR: Huahueátiño. BRUJO: Uishino. BUCHE: Tzucaje.

llo

c CABELLO: Indiastri. CABEZA: Mug"; ler¡antar la cabeza. mugatacuitiño, paugaitiño ; cubrir la cabeza, yugrucatiño; ponense sombrero, etzengmtiño. CACERIA: Cundiña. CACHETE: Yapi. CADAVER: Jaka. CADERAS: Cáake_ CAER:fñartiño; caer los ¡reces en la red, emguemgatiño; caer al agu4 iñamtiño. CAIDO: Iñanna. CALABAZA: yuví. CALAMBBE: Tzuramara. CALCAñAR: Sangañatiño. CALCAñO: Saneañi. CALDO: Yumire-. CALENTAR: Etzektiño. CALENTADO: Etzekma. CALENTARSE : Anamatiñ o. CALENTARSE A LA CANDELA: Jí Ana¡natiño. CALENTARSE AL SOL: Etza an¡matiño. CALIENTE: Tzuira_ CALVO: Taaba. CALUMNIA: Tzanuma, tzanumbrai, tzanurai. CALLAR: Takamatatiño. CALLADO: Takamat (participio en t) CALLE: Jindia. CALLO: Nuijae.

CAI\IA: Pueaca, peaca. CAIVTBIADO : Yap4ieata.

CAMBHR: Yapajeatiño. CAIIIBIO: Yapajeamu. CAII{INO: Jintia; abrir camino, Jintiamatiño. CAI|,ÍISA DE HOMBRE: Huéjemac. CAMISA DE MUJER: h¡strí. CAMOTE: Inchi. CANA: Indiashi puju. CANASTA: Changuiña CANDELA: Ji; hender candelg Ji kiapartiño; apagar la candela, Ji ikiaggatiño. CANGBEIO: Uriki. CANOA: Canu. CANSADO: Pimbüta. CANSARSE: Pimbiktiño. CANSANCIO: Pimbikma. CANTAR: Anendatiño. CANTO: Anendamu. CAñA DE AZUCAR: Paata. CAPON: Kiñamata, sukgirma CARA: Yapi; lavarse la cara, Jaópmitiño. CARACOL: Tzuntzu.

¡CARAMBA!: ¡Ma! ¡Ma!

CARBON: Cai. CARGAR AL HOMBRO: Yanáktiño. CARGAR A LAS ESPALDAS: Ensaktiño. CARGAR LA ESCOPETA: Enguektiño. CARNE: Namangue. CARO (de mucho valor): Akic, ti akic. CASA: Gea. CASADO: Nuatcamu. CASARSE CON VARIAS MUJERES: Apatcatiño. CASCARA: Seipa. CASPA: Nuesendiashi.

CASTIGAR : (cqiercatiño)

azotiatino. CATARRO: Shiiki. CAZAR: Tt¡cumatiño. CELO: Huainharma. CELAR: Huainhatiño. CENIZA: Yunguñimi. C&IA: Urajingui. CEñIRSE : Akachumátiño. CERA: Nuji. CERBATANA: Umi. CERCA: Tijudri. CERCA DEL RIO: Supichic. CERDA: Ure. CEREBRO: Mutsuke. CERTERO: Necasa. CERVIZ: Cunduje. CERRO: Naindia. CICATRIZ: Chimeaguai. CIEGO: Kusuru, huenmachu. CIELO: Nayaimbi. CIENO: Tzacusa. CIERTO: Nacasa. CIGARRILLO: Kusuma. CINTURON: Acachu, muetmamaca.

CLARAMENTE: Paud, ánganda. CLAVAR: Ajindratiño. CLAVO: Taba. COBIJAR LA CASA: Ahuádatiño. COCIDO: Narukai. COCINA: Paindiai. COCINAR : Painguiatiño. CODO: Chinguni. COGER: Achictiño. COGIDO: Achicma. COGOLLO: CUIRI. CO.IO: Jupinñacma. COLERICO: Kajeno.

COLERIN: Jaahuai. COLGAR : Nenastiño, atruánkatiño. COLMILLO: Nait. COLOCAR: Aepkatiño, Aepsatiño.

LL2

D

DADMSO i Tz,ar:'ga, surichu. DANTA: Pamá. DAñO (hacerme ) : Ahotumatiño. DAR (a la primera persona): Surustiño. DAR (a la segunda y terc€ra Dersona) : Susatiño. qmástiño. DE BALDE: Anendra. DECIR: fitiño. DEDO: Uege; dedo pulgar, unda uege; ipiacsundei. ¿DB DONDE?: ¿T\ryamba? DE ESTE MODO: T\¡ tunr. DE GANA: T\¡kenasa (ociogidad). DEGOLLADO: Ctrndugmin

tzupicare. DE (genitivo): Na (suñjo). DE (materia): ñuma (zuñjo). DE (Lugar): Na (sufijo). DEFENDER : Srringuiatiño. DEIAR: Ikiustiño. DELGADO: Tzatzapichi, t¿ererachi. DEMENTE: Huorkama DE MAñANITA: Cashiki. DEMONIO: Ihuanchi. DE NUEVO: Atakesha DEPRAVADO : Fuengarche, makcha. ¿DE QUE MODO?: ¿Itiurkata? DERECHO (reeto): I\rhipiño, untzur{. DER RAMAR : Akakart¡iño. DERRt MBE: Metzanga DESAB&IDO : Michu, michaitie.

DESALIENIQ; $¡kiere. DESARMAR : Ashí yaruattiño. DESASEADO: Huapignrm. DESASEO: Huapikia. DESMONTAR : Hipiand¡atiño. DESNUDARSE: Aematiño.

DESNUDO: Mizu, ehananbi. DESOBEDIENTE: Umircachu, umikchu. DESPACIO: Yaitia. DESOBEDECER: Umirchatiño. DE SPEGAR( SE) : Uranaktiño. DESPEGADO: Uránakma. DESPECHAR( SE ) : Cajercatiño. DESPECHADO : Cqiercamo, cajercai. DESPERTARSE: Shindiartiño. DESPERTARSE DE LA BORRACHERA: Aneántiño. D¡ISPOBLADO: Shiacai. DESPOBLAR: Shiáktiño. DESPRECIO: Añusha. DESPUES: Atake. DESTAPADO: Umkma; ya ha destapado oho, urákarei. DESTAPAR: UráKtiño. DETERIORADO: Mamun¡. DETERIORAR : Mamurtiño. DEUDA: T\rmáshi. DEBER (obligación) : Takata. DE VERAS: Nekasa nekasa. DEVOLVER : Ahuanguit'iño, atruánduktiño. DIA: Tzahuánda; ya es de dí4 etza yaki jasei. DIENTE: Nait. DIFICIL: Ichurchata. DIFUNTO: Jaka, apamiru. DINERO: Cuitia. DIOS: Yusa. DISECADO: Pakakma. E6TAR CON DIARREA: Wishirtiño. DISECAR: Pakaktiño. DISIPARAR : Ipiáktatiño, ipiátitiño. DISPARO: Ipiaha.

DISTANIE: Jeáchama; muy lejos, ti jeachana. DIf¡TR.IERSE fiugar): Nacurustiño.

113

DIÍUIACCI()N (iuego): Nbm. DIVIDIR: Natatúño.

DMDIB SAETAS: Etr¡éndratiño.

DÍVIDIDO: Nat¡tma DQPI4B (haciaariba):

Upnngatiño. DO_BI4R (haci¡ a\io): CupÍnguiatlño. DOBLADO: Upringamu, cupDgursmu. DOLER: Nqianatiño. DOI0ROSO: Nqiamiño. DOIO: tfuaiter¡huei. DOJ|{ESTICO (¡nim¡l mmoo) m DOR^SO: Ucrúndmari.

DOS: jimear. DULCE (adjetivo): Yumiño. DULCE (strstanlivo ) : Mishki. DUBO: Catzr¡ma. DURAR: Mamurchatiño. DURADEBO: Mamu¡chama. DUENDE: Ihuanchi. DESIGUAL: Sasai. DEFENDER : Cacurúmaüño,

cakimmatiño.

E

EMBARAZN)A: Ejrimdiño. &irmatiño.

EMBELLECEBSE I

EMBOBBACHARSE: Namhrektiño. EMBRIAGUEZ: Nanbuekmu. EMBBEAB: Secátratiño. HUBNEAR LATI OLLAS: .Gantzertiiio. EMBREAR LAS CERBATANAS:

Mijuttirio.

:

EMPOLLAB: Ebkh¡atiño. EMPLTTMADO: Urintiño. EMPUJAB: Siti¡tiño. ENAMORADO: Cungata. ENAMORAR: Cungatiño. ENCENDER: Ikiaprüiño, keekmatiño. ENCENDIDO : Keekma, ikiaparma. ENCIA: Mandiare. ENCOLERIZARSE: Cajercatiño. ENCOLEBI Z ADO : Cajercama. ENCONTRAR: Inguifurtiñu. ENCONI RADO: Inguir¡ngai. ENCT E¡ITRO: InguitÉna. ENDEBLE: Cacarmachu. ¿EN DONDE?: ¿Trrimbia? ENEMIGO: Nema¡. ENFERMEDAD: Sungrra. ENFERMAR: Jatiño, zurgutmatiño. ENFERIT{O: Jama. ENGOBDAB (animales):

Nuertiño. EBRIO: Namh¡ekma ENGO BDABSE : Grrndurtiñ o. ECHADO: Tepahuei. ENLODARSE : Tzacumatiño. ECHARSE: Tepuetiño. ENLODADO: Tzacr¡sa. EBULLIOON: G¡ákmu. ENOJARSE: Cqiektiño. EC1CNOMIZAR : Sun¡kchatiño. ENREDAR"SE : Cañinmagüiño ECHAR: Kiktiño. ENREDAIIO: Cañinnacái' EDIFICAR LA CASA: C,ea ,úpNSEñAB: Uñimutiño, najanatiño; tejer la cubieÉAiÉB ilF nekapratiño, iñak"'asti¡io. la casa, geatiño. . i., ,,nliltENSEñADO: Necapramo. EI,, ELLA,, ELIOS, EüÍ,AS: ENVENENAR : Jatemarüiño. Aho, ni. ENVENENAR SAETAS: ELEGANTE : Iviarmambrai. Paiñtiño.

It4

ENVENANADO : Jatemarei. ENSUCIAR : Zuat¡nakaiptiño. ENSUCIADO : Zuatmalcaipia.

ENTENDER: Anductiño, iñúktiño. ENTENDIDO; Anduktamu, iñuktamu. ENTERO : Tacautzuk, nerenduke, ashí tacamtzuk, tuke. ENTERRAR : Iviarsatiño, ikiustiño. ENTIBIADO: Etzegare. ENTIBIAR: Etzectiño. ENTRAR: Huayatiño. ENTRADO: Huaynm¿. EN VANO: Anandra. ENVIUDAR: Huajetiño. ENVOLVER: Penua¡tiño. ENVUELTO: Penuarma. ERUCTAR : Cantarcatiño. ERUCTO: Canta¡carnu. ERUCTADO: Cantarcama. ESCALERA: Pata ESCALOFRIO : Ct¡ramara. ESCAMA: Seipa. ESCAMOSO: Seéptiño. ESCARBADO : Cutzamnarrei

(cutzakmarma). ESCARBAR : Cttzakmarüiño. ESCOBA: Japímacu.

ESCONDER: Umgatiño. ESCAPULA: Yacai. ASCOPETA: Acam. ESCRIBIR: Artiño. ESCRÍIO: Aárma ESCREMENTO: Ijia ESCUPIR: Uzukiaüño. ESE, ESA ESOS, ESAS: Ju, nu. ESPALDA: T\rndupuek. ESPANTAR: Ahuakatiño. ESPANTARSE : Istram gatiño. ESPERAR : Huajastiño, nacastiño. ESPIADO: Nakakma (ENTRAR A PEGAR): (Utuátiño).

F

FACIL: Yupichu, yupichuchi. FALSO: Tzanu, t¿anuma. FAJAR: Etzengratiño. FALTAR: TaratiñoFAMILIA: Ni aeützu. FANGO: Tzacu¡a. FANGOSO : Mrreutiñ o, tzacusa. FEO: Añusha, shirmachu. FERMENTAR: Ca¡iatiño. FER^IÍDNTADO: Caria. FAVOR: Yainguiama FIADOR: I\¡mashi. FIAII{BRE: Cayama; preparar sl fi ¡rn bt€, co¡ramgatiño.

lt5

FIEBRE; Tzuimu. FIESTA: Nanbue¡a-' FIN: Anuema¡e. FLAUTA: Pingut FLAUTES,O (ave): Cungüi.

FIJCHA: fjémsat

FLECHADO: Acutrare. FLECIIAR: Ekemgatiño. FLOR: Yangrra. FLORECIDO : Yangunrkei. FIORECD n, : Yangurkatióo. FLACO: Huatza¡a, FORNICACION: Nderma. FO8NICAR: Niiertiño. FOSFORO: Acaámu. FE,EIOL: Mikia FRENTE: Nijai. FRESCO: Sa¡nueca.

FBIO: Tzetzeca. mikcha. tener ftío, tzetzernaüño FROTAR: Yaca¡tiño FRUTO: Nere FUEGO: Ji. FIJERA. A. FLIERTE: Cat¿urma FLIERZA: I(akarma FUMAB Tzango mucunátiño. FRAGIL. C\rpiñacu. FRBCUENIAR At¿ksha ataksha nqianatiño. FRIfADA: Nuikma. FRUNCIB LA CARA: Chinshertiño. FUGA: Pisarma FUGAB: Pisartiño FLORIPONDIO: Maikioa. FLOJO lcontrario de fuerte):

Tal€t¡tata.

G

GAJO: Nandangue.

GALLARDO: Strímmu. GALLINA: Atash.

,u,f

GALLO: Ayunba GAI''[CHO: Tzénguena.

GAIIAB : ü¡rtia actriktiño. GAR ABATts AR : Tzenguenajae

act¡iktiño. GARABATO; Tzenguena. GARCAJEAR : Usukiatiñ o. GARGAJO: Usuki. GABGAI{TAz Zue. GARGARA: Carágmiüa. GARGARIZAR: Caagm ítiño. GARRAPATA: Pitiai. GARBA: Nanchike. GARZA; lmia. GASTADO: An¡tei. GASTAR: Arutamatiño. GATO(A): Michiki" GAVILAN: Pinchu. GESTO: Chinst¡erta.

GIRAR: Teéntiaüiño. GIRO: Téma GAI{DUL: Naáki. GLOTON

:' Capucapúmata. GOLONDRINA : Shuirpipi. GOIJE: Ahuati. GOLPEAR: Ahuatitiño. GORDO: (hablando de! hombre): Cr¡ndunna. GORDO (hablando de los animales): Nuhuema. GORDANA y toda cla¡e de mantecas: Macha. GCIfEAR: Kitiati¡io. GOTEBA: Makisa. GRABADO: Aáma. GRABAR.: Aárti¡io. GRANADILLA: Mungue. GRAIT{Ar Cttifictrictr i GRANDE: Und¿ GRANIZO: Mich¿ GBANOS (en genenly losque ealen en el orerpo): Cr¡inia

patulchl

HUMEDECER(SB ). ChuPirtrfi o

HUMEAR: Mucuiñtiño HUMO: Mucuiñdiu. HUBTAR: Ca¡mtrtr HLIR$O: Cr¡rrynu. HUSO: Stttlidr

IIBAHO Shuer .ltBOS() Zr¡ndun Pr¡luimu JOROBA: Zundun JOVEN'Naü¡a JUECO3 Na¡'un¡sml

L

I

IDA: Ifuemanu. IDENTICO: Muetemchl. IDIOMA: Chiehama IGNORANTE: Necachu. IGUAL: Muetec. IGUANA: $¡mba; Piel de igue. corüada en Puberq n¡ndei IMBECIL: Net¡c. ñIBEBBE: Zuntrdichtt. II¡IVITAB: Ip[tiño. INCENDIO: Elemag¡¡e. INCENDIAB: Elenetiño. INCI,INAB8E : Tsungamsstiño. INDICAR: tñclürstiño.

LABIO Huenu LABOR Tacat¡.

INGLE: rtr¡i!rchi.

LAVARSE LA CARA Jaópmitiño LAVARSE LA BOCA: Yucrrpmagtiño

tlffIEBt¡K): Tungúrahua INFLAMADO: Kekl¡i. INFLADO: I\¡Pütpfrs. I!üÍOATAL: htjurhr

II{SIDO:

Yumhht¡.

I}¡SlilUDtO: Neca. INTf,LKENTB: llncea. nrTtsBPB: ffiti¡. TII{TBBIOA DIL PffiAH IEN$O

A¡o&rñ¡H¿ I#oLt EíII.trNCIBI.8 : Il¡l'rlsru.

LADRON: Cassa. LAGARTUA: Sumba. LAGUNA: Undúmianga. LAMPARA ü LANA: Ure LAGBIMA \eakikr LANGOSTA Utigries. LANGEAR. Nanguimatiño LANZA: Nangui LARGO: E¡árama IATIGO : Casrmgate, anrti. LIITIGLIEAR Caúmgatiño LAVAR: Ndartiño. LAVARSE LAS MA}¡IOS:

fti¡gmi¡rtiño

LECI$'Munt¿u

I¡ECHE DE ('L:ALQUIER ABBOL R¡ón.

LDCIIUZA: Amh¡Jt.

INIIIIL:

LEJOE: Jeáchat¡; a lo lejos, imi

ti,:

LENGUA: Eté LEñA: Ji. LEOPARDO: JapaYabui LEPRA: Snámbi. LEVANTARSE HuqFtüño LIGADO' Jinguiamu. LIIEIAR: Japiktiño. I,IMPIO PiñU

Huetiño. IR A SEMBRAR: Ar¡tiño. IR A CAZAB: Jiñutiño. IUQUIERDO: Muená" nene¡i. J

JABALI: Pahi

GRILLO, manchl, (caranga, tiínchupi, especies de grillos que viven en la tiena; tinguishapi, griüo que come la ropa). GRITAB: Shiñugtiño. GRITO: Shiñugma. GUABA: Huamba; sambi, pequeñas guabas de playa.

GUACAMAYO: Yumbuna. GUADUA: Kengo. GUARDAR: Ikiustiño. GUATUSA: Cáyuca. GUERRA: Maseta. GUERREAR: Mesertiño, marlektiño. GUINEO: Mejecha GUSANERA: Acca. GUSANO: Acca. GUSANO que entra en la carne del animal vivo: Sumai. GUSANO grande de comer! Tambírushi. GUSANO CERDOSO: 7,api. H

HABER: Atiño. HABIL: Jukatineka. HABLA: Chichama HABLADOR: fichichasma, tichichq tichichnma. HABLAB: Chichasüiño. HACER : Najanatiño, najandartiño: HACEDOR: Najaniño. HACHAR : llachajae a]ruatitiño. HALAR: Japiktiño. HAMBRE:' Tbucca;.tener ham bre, tzucamátiño. HARTO: Núcape, cuachata. HASTA AQUI: Juí. HAZ: Jinguiamu. HEDER: Mejeatiño. HADIONDO: Mejeno. HELADO: Mikiare.

118

HEMBRA. Nua. HERIDA: Chanrkmu. HERIR: Yiuklino, charukíino; herido, cha¡ukuma. HERMANA: Umaro; enhe hermanas, cairu. HERMANO: Yatzum. HERMOSO: Shirma, shir. HERVIDO¡ Orakma. HERVIR: Cuaktiño. HIEL: TzangueHIERBA: Nupa. HIJA: Nahuándum. HIJITA : ñatrurándarchi, embijá. HIJO: Uchi, uchiñero. HIJITO: Ushichi. HILAR: Crrtambratiño. HILO: Jio. ¡IINCARSE: fikishimartiñ o. HINCHADO: Eharaei. TÍINCHARSE: Ehartiño. HINCHAZON DE ESTOMAGO: T\rptujae.

HIPO: Heketlrajae; estar con hipo, heketkatiño. HO.IA: Nuka. HO.IA DD YUCA: Namaja. HOMBRE: Aishmango. HOMBRO: Yacai. HOMICIDA: Mayi. HONDO: Iñitia. HONDO DE t N BIO: Cunna HONGO: Esembu. HOBMIGA: Hueca. HORJI{IGLJE RO : Nayambri. HOY: Yanai. HUECO: Huá; hacer huecos, yaitiño. HLJEBFANO: Mitieikia. HUERTA: dia. HLTERTA ABANDONADA: Asag. HUESO: Ucr¡nchi. HUEVO: Nujindia. HLTMEDAD: Ctrupikai.

MIEDO: Sapija, ishama; tener miedo, ishamatiño' no hay miedo, ishámchama MIMBRE: Neika. MISMO: Núñiki. MITAD: Acángamu. MOCO: Shifti, shikmimi' MOQUEAR: Shiíkmitiño. MOCESO: Shuángnrru.

MOHO: Ijiakamambra. MO.IADO: Jiña¡e. MOJARSE: Jiñartiño. MONO: Huashi. MONTE (cerro): Naiñdia. MORADO: Yamakei. MORDER: Esaitiño. MORDEDURA: Eseima. MORIR: Jakatiño. MOSCA: Cúpue. MOSQUITO: Tette. MOSQUITO SANCUDO: Manchu. MOSTRAR: Iñakmastiño. MUCHO: Cuochata. MUDO: Chichachu. MUELA: Undnei. MUERTE: Jaca. MUERTO: Jaea. MUJER: Nua. MUñECA DE LA MANO: T\ruje. MURCIELAGO: Hincham. MUSCULO DEL BRAZO: Painguish.

MUSLO: Múcu. MUY: Ti.

NADADOR: Yucuatiño. NALGAS: T?umu. NARANJILLA: Cucucha. NARIZ: Nuii. NAUSEAR; IYaktiño, muigkatiño NEGRO: Mucusa. NERVIO: Yaápue. NIDO: Pázunga. NIEBLA: Yuránguimi. NIETO: Tiránguiru. NIGUA: Aju. NIñA DE LOS OJOS: Yus. NIñA (hija): Nahuánda, embija. NIñO: Uchichi. NO: Tzá, atza. NO (prohibitivo): eP (sufijo). NOCHE: Cáshiki. NOMBRE: Nari; poner nombre, aneigatiño. sin nombre, narindinchu. NOSOTROS: Ii. NOVIA: Tzañiri. NOVIO: Nuátkamai. NUBE: Yunánguim. NUBLADO: Kíarai. NUCA: Weke. NUEVO: Yamarma. NUNCA (en el sentido de no terrrinar): Yamaikia a¡¡rukchatiño tuke Pujustiño NUNCA (desde hoY no ha de haber más): Yamaikia at¿útiño NOTICIA: Chichama.

o N

NACER: Jinguitiño (hablando de hombres). NACER : Takinguiatiño (hablando de animales). NADA: Huarinchu. NADAR: Arenmatiño; pasar a nado el río, yucuacajinguitiño.

OBEDECER: Umiktiño. OBEDIENTE: Umiktamu. OBEDECIDO: Umikta. OBSEQUIADO : Anandra susama. ajámbasamu.

OBSEQUIO: Ajám[ssa¡xr¿. OBSEQUIAR : Ajanbasatiño. OBSERVAR: Istiño.

!,!NDO: Shir, shrama, penguera. LOBO MARINO Huangañimr LOCO Huama

LODO

Tsacusa.

LOMO'Tangutre LORO: Ctruá LOMBRIZ; Námbicha. LUCIENTE: Wincha. LUCIERNAGA. Yabtza. LUMILLA (lomucha) : Casshei. LUNA: Nantu.

LU iA LLENA LUZ: Ji.

Nayandarna.

LL

LLAGA: Cuchap. LLAMA: Kecai. LLAMAR: Untzuktiño. LLANTO: Utue. LLANURA: Pakka. LLEGAR: Jeátiño. LLEGAR, (acercarse ) : Tatiño. LLENAR : Ajúndratiño. aenkiatiño piáktiño. LLENO: Muetec, aenkramu. LLEVAR . Jukítiño, tacurtiño LLORAR: tltitiño LLOROSO: Utu

LLOVER Yutiño LLOVIDO Yuruca¡

LLUVIA

Yumr.

LLUVIOSO Yumi kinguiambrar. M

MACIZO: Catzuram. MACHO: Aishmango. MADEJA: Puemtmerma. MADERA: Numi. MADRE: Nucuru. MADRUGADA 1o del: Cashikr. MADRUGAR : Catsuormatiño MADURAR: Tzamájtiño

MADURO Can. MADURO' Tzamacu {tratando frutos) MAL, MALO. Puenguercha, makecha.

MAL COMIDO: Puenguera yoácha:na.

MALESTAR: Jajer. MALPARIDA : Yajasma jurerai. MAMAR: Muntauatiño. MANADA: Untauri. bf ANCO: Chikichiki cunduc. MANCHA: Huapikia. MANCHADO: Huapignrru. MANCHAR : Huapigrútiñ o. MANDAR: Ahuematiño. acupcatiño. MANI: Nusse. MANO: Uhueje. MANTECA: Macha eunduta. MAñANA: Cashin. MARIDO Aishiru. MARIPOSA: Huámbishico MAS: Atákesha. MAS BIEN: Antsu MASCADO: Nahuamu MASCAR Nahuátiño. MATAR : Maátiño, ma¡rduatiño. MEDICINA: Tsuaka. MEDICINAR: Tsuartiño. MEDIDA: Necapuac. MEDIDA PARA POLVORA: Mfuira MEDIR: Necapmatiño. MF,IILLA: Yapi. MELLADO : Mustriambrai. MENTIR: Hueitiatiño, hueiteratiño. MENTIRA: Hueitia, hueitera. MENTIROSO: Hueitera¡nue. MES: Nantu. MEZCLA: Pachimbramu. MEZCLAR: Pachim bratiño. MI. MIO, PARA Ml: Wiña.

de

OBTUSO: Tzenguekai. OBSCURECERSE: Kiarbiño, pandaachatiño. OBSCURO: Kiarai, pandacha.

OBVIO: Pánda. OCASO: Etzakaikiñi. OCIO: Naktui. OCIOSO: Naki; estás ocioso, nakimiatiño. OCULTAR: Umgatiño. OCULTO: Umgama OC{JPADO, (estar trabajando ) : Tacasa pujustiño. ODIO: Kajekma. OIDO: Cuishi. OIR: Anductiño. OLFATEAR: Mejestiño necapratiño. OJO: Ji. OLLA: Ichingana. OLLA DE MADURAR CHICHA: Muitsa. OLOROSO: Cunhuiño. OLVIDARSE : Cajinmatiño. OMBLIGO: Unduchi. ORAR: Resamatiño. OREJA: Cuishi. ORIENTE: Etzahuacuei. ORINA: Shiki. ORINAR : Shiquitmartiño. ORINARSE: Shiquitrnartiño. ORO: Curi. ORTIGA: Nara. ORTIGARSE: Etertiño. ORZUELO: Cuimia, patunchi. OSO: Chai. OVALADO : Najindiaaiñiki. P

¡PACIENCIA! ¡QUE HACER! : ¡Chá! ¡Itiúrcangi! PACIFICO: Cajekchama. PADRE: Aparu, apáhuachi, apa.

PAGAR: Akiktiño. PAGADO: Akikma. PAJA:.(upha para para cubierüas), turuje. PAJA TOQUILLA: pumbuna. PALADAR: Cayapcata. PALO: Numi. PALO DE BALSA: Cr¡tza. PALMA DE LA MANO: Acaphueje. PALI\,IITO: Ijiu. PAMPA: Pacca. !e\Q.fa: Shá; tusa, payanga. PANTORILLA: Cujapue. PAñUELO: Pañí. PAPAGAYO: Yumbuna PAPAYA: Huapáy. PAPAYA SILVESTRE: Tzambú. PAPAYO: Huaipáy numi. PAPO (buche): Tzucaje. PARARSE (levantarse): Huajástiño. PARAR (zuspender): Huajástiño. PARADA: Huajásei. ¿POR QUE?: ¿Taiurcatiño? PARECIDO: Añiki. P.{RED: Tañishi. PARIDA (la mujer): Jurerrna. PARIDA (la hembra de los animales): Petzacai. PARIR (la mujer): Jurirtiño. PARIR Qa hembra de los animales ) : Petzacatiño. PARTIR: Nacactiño. PASADO MAñANA: Anúcastrini. PA|AR (de un punto a otro): Catintiño. PASAR (transcurrir): Nangamrístiño. PASEANTE (andariego) : Anandra huacá.

PASEAR: I¡astiño. PATA: Nahue. PATEAR: Sangáñatiño.

r2L

PATITUERTO: Shutashutahuecahuei. PATRON (dueño de casa): Geéntiño.

PAUJI: Mashu. PAVA SILVESTRE: Cuyo. PECHO: Netsepe. PECHOS: Muntsu. PEDOZO: Nacacu.

PEDIR: Seaüiño. PEDO: Iki. PEDORREA: IP.ima PEERSE: Ikimiatiño. PEGAR: Puektiño. PEINADO: Temashmarma. PEINADO : Temashmartiño. PEINE: Temashi. PELADO : Ahuárm4 ahuámbrama PELAR : Ahuámbratiño, pacactiño huertiño. PELEA: Meseta. PELEAR: Magatiño; morir en la pelea, mesertiño. PELO: Indiashi. PELUSA DE LAS HOJAS: Suira. PELLIZC AR : Chich ítiño. PENSAR : Anendemsatiño. PEPITA (semilla) : Juinguiei. PEQUEñO : Shitapachi, shicamchi uchichi. PERDER: Muengáktiño. PERDIDO: Muengákma. PERDIZ: Huá. PERDONAR : Iñistustiño. huaitenendaüño. PERBZA: Naki. PEREZOSO: Nakimiño. PERICO: Chiímbi. PERMffIR: Iñisatiño. PERRO: Yahuá. PERSONA: Aentu. PESADILLA : Mesegrarei. PESADO: Kijiño. PESCAR: Nijátiño.

r22

PEZON DE LOS SENOS: Muntsu. PICAFLOR: Jembe. PICANTE: Tará. PICAR: Ijiutiño. PICAR GUADUA: Yumbua¡tiño. PICAZON: Terembrare. PICO: Nuji. PICOTEAR: Usumbratiño. PIE: Nahue. PIEDRA: Caya. PIEDRA DE AFILAR: Cayama etsecata.

PIEL: Nuape. PIERNA: Maccu.

PIñA: Chiu. PINTADO: Usumare. PINTARSE: Usuma¡tiño. PIOJO: Tema. PIOJO DE GALLINA: Mucutzepi. PISAR: Najartiño. PITA (planta): Huasake. PITA TORCIDA: Yarangue. PLANTA: Numi. PLANTA PARA SEMBRAR: Arami. PLANTA DEL PIE: Acapnahue. PLATA (dinero): Cuitia. PLAYA: Canusa. PLUMADO: Urendiño. PLUMA: Ure. POBRE: Huarindinchu. POCO: ishitiki. PODER : Tüjingachatiño. PODEROSO: Tüjincahu. POLIGAMO: Apatcamu" PODREDUMBRE: Caora. PODRIDO: Cauru. POLLITO: Shiemba. PONER: Apúttrsüño. PONER PILARES: Acuótiño. PONER LA GALLINA: Jurirtiño. POR AQUI: Juiñiñi. POR ATRAS: T\rnduPiñiñi. POR ESO: Nui, nu.

,POR QUE?: ¿Urucamdei? ñon lo rANTo: T\¡rama asa' iónn¿'n, Ataksba titiño' POSEER: Tacaktiño'

iñnPrcnooR,

(hrcán) : Tbucanga'

OLJEJARSE: Añátitiño'

dupu¿'ouRA: E¡amu'

dunnf an t Esatiño, n¡cuátiño' óÜñ'rtiiñ- et, soI,: Etza nrcuátiño' OUgnnn, Huakeratiño'

Iñastiño, -PREGUNTAR: t8$iBNiÉ'"11"" initta*ttino, enendnrstiño' Tidú, iasá. óÜtpto' (hojas): PRENSAR PAJA QUUADA: ¡angu9:.NaPiartiño. QUITAR: AtariguÚrno' PnnÑéÁn RoPA : chanuartiño' dÚegneolTA, shi entzachi' PREÑADA: Ejamdiño' PnnSOnCIAR : Huajástiño' R PR¡SENTE: Hu4iásna PRESTAR: Ikiatzátiño' RABADILLA: Cáake' PRESTADO: Ikiasma RABO: Uiuke. PRIMO: CanáYatzu' nÁso PPQusto: uitiii' PRIMERO: Emga Nandangue' i';ñÑTó; suarl, huanak, curanda RACIMO: CangaPe. RAIZ: PUERCO: Cuchi. lÁ¡n DE LEñA: Nacashu' pÚnnco TIERNo o FLAco: ñÁ¡¡,n LEÑA: Naka¡tiño' Cucca. RANA: UgrePi. PUENTE: Chaca; lesceR, tr¡uimbratiñ o' hacer Puente, chacamatiño' RASGADO: Janagai' PULGA: Sungu. RASGAR: Ja.ínagtiño' PULGOSO: Sungure' ñÁscun¿'n : Nanshigratiño' PULIDO: Atzacama RASGUÑO: Nanshigranu iulrn' Kesartiño, masertiño' RASPABALSA (Pez): NaYumot' PULMON: Suachi' RASPAR: Kesa¡tiño' pUñADA: Nnmukta; RATA, RATON: KatiPi' hace Puñada, namuktiño ; RAYADO: Shaishai' dar dá Puñadas, niiiutiño' RAYAR: Shaistraitiño' PUÑO: Namukta' RAYO: Puem, chaáraPi' PROBAR: NecaPsatiño' RECELO: Ishámgale' PLATO: Pininga. nnCOf,¿nSE: Istrangatiño' . PALUDISMO: Kurama' iieólnurnunNTn : Yamaiki' RECOGER: Juúküño' o RECTO: TutuPñiki' RED: Néca ¿.QUE?: ¿Huari? ¿Huarinbia? REDONDO: Teendeche' óuggR.AnA: Entza. REFERIR: NecaPratiño duEgnA,n: - quebrar el CuPiktiño; iiñón-Ps¡R : Tajtiño, huakettitiñ o' filo del cuchillo' REIRSE: Wistrirtiño' apuzatiño. ñnult¡PlcuEAR : Puematiñ o' QUbDARSE: Pujustiño' 123

RELAMPAGUEO: puemare. RELAMPAGO: Chaárampi, puem. REMEDAR: Nacumgatiñb. EEMEDIO: Tsuaka. REMO: Caneiti. REMONTADO: Mura (escondido en el monte). REñIR: Maniktiño. REPRENDER: Jiácriño. RIñA: Mañikma. REPRENSION: Jiacmu. RESBALADIZO: Piñucu: puñucüñ o, esta¡ resbaloso. RESFRIO: Micha RESFRIARSE : Michatratiño. RESPIRAR : Mayatcatiño. RESTITUIR : Ahuánguitiño. RETOñO: Tzapaiñi. REUNION: Irumdramu. REUNIRSE: úúndratiño. REVENTADO; Pucuiñi. REVENTAR: Pucuitiño. REVOLCARSE: Makumatiño. REZAR: Resamatiño. RIACHUELO: Entza. RIBERA: Supichik. RIBERA OPUESTA: Ameiña. RICO: Huarindiño. RIO GRANDE: Canutz a. entza. RIñONES: Taengui. ROBADO: Casamagna. ROBAR: Casamagtiño. ROCIO: Sana. RODILLA: Tikishi. ROJO: Capandiño. ROLLO: Penuarmo. ROMPER: Jaáktiño. ROTO: Jacurma. ROZAR: Coartiño. RUIDO: Uu.

s SABER: Necaüno

124

SABIDO: Nec¡ma SABOREAR : Necapsatiño.

SACAR: Cuinguiatiño. SACAR FUDGO CON EL ESLABON: Asermatiño. SACUDIR: Peáctiño. SAETA: Tzetzaca. SAL: Gue. SALADO: Geákae. SALIR: Jiñiktiño. SALIVA: Usuki. SALTAR: Tzekentiño. SANGRE: Numba. SANO: Puenguera. SAPAN: (corteza de un árbol con - l eue se hace sogas): Yungua. SAPAN MAS FUERTE: Cacca. SAPO: Puachi, mucunda. SARAMPION: Patumara. SARDINA: Tzarura. SARNA: Patunchi. SARNOSO: Türirca. SARPULLIDO: Purusa. SECAR: Añarüiño. SECO: Caru. SEIS : Chikichiki irucai. SEMBRADO: Aramu. SEMBRAR: A¡átiño. SEMILLA: Jinguiai. SENO: Tinguiambri. SENTARSE: Pujústiño; hacer senta¡, ekemsatiño. SEPULTAR : Ivia¡satiño; ikiustiño. SEPULTADO: Ikiuma. SER: Atiño. SER ASI: Nukeátiño. SESOS: Mut¿uca. SI: Ee, eta. SIEMPRE: Tuke. SIENES: Misha. SILBAR: Ujugmeatiño.

SILLA: Cutanga.

SIMPLON: Nécachu. SOBACO: Tzítcape.

SOBRINO: Ahuita. SOCOLADO: Cuanna. SOCOLAR: Cuartiño. SOGA:. Naica.

SOL: Etza. SOLO: Ningui, ki (sufijo). SOLTAR: AcuPcatiño. SOLTERO: Natza. SOMBRA: Huacañi. SOñAR: Carambratiño, mesegratiño. SOÑAR EN CACERIAS: Cunduguartiño. SOÑAR CON CU¡T'ITU EN LAS CHORRE RAS : Caramatiño. SOñADOR: Ca¡amataen. SOPA:1bmbi. SOPA ESPESA: Cuta. SOPA AGUADA: Entzake. SOPLAR: Umbuntiño. SOPLAR EN EL CUERPO: Umbuártiño. SORDO: Andichu. SOSTENER : Achirtustiño. SUAVE: MiñaPtin. SUAVECITO: Miñamiña. SUBIDA: Mura. SUBIR: Huacatiño. SUCIO: HuaPikia. SUDADO: Searma. SUDAR: Sea¡tiño. SUDOR: Searmu. SUEGRA: TsaLsaru. SUEGRO: Ichiri. SUEñO: Cara. SUFRIR: Huátsatiño. SUSPIRAR: MaYertiño. SUYO, SUYA (de é1, de ella):

ñiñu. SORBER: Mushuicatiño.

T TABACO: Tzangu.

TABANO: Anchi. TACAÑEAR: Surimatiño. TACAÑO: Suri. TALON: Sanga¡ii. TAMBIEN: Sha (zufijo). TAPADO: SuPuetke. TAPAR: Supuetketiño. TAPIR: (danta) Pamá' TARDE: Kiara. TECHO: Nucurcamu. TEIER: Naiandratiño. TAIER LA CUBIEBTA: Geátiño. TEJON: Cuji. TELA: TARACHI. TEMBLAR : Cuririririatiñ o. TEMBLAR LA TIERR-A: Urcatiño. TEMER: Ishámgatiño. TEMOR: Ishama. TEMPESTAD DE BAYOS: Puemare.

TEMPLAR: Teématiño. TEMPRANO: Crístriki. TENDER: Aeñgtiño. TENER: Tacactiño. TENEB CUIDADO: Aneartiño. TENER FRIO : TzetzematTñ,o. TEÑIR: Uzumartiño. TEñIDO: Enguerai. TERMINADO: Amuke. TIBIO: Etzegma TIERRA: Nunga. TIGRE: UndaYahua. TIGRILLO: Yandana. TIGRILLO de color café que coge gallinas de día en quichua (tui): Amichi. TIRO DE ESCOPETA: IPiatma. TODO, TODOS: Ashí. TONTO: Netze. TORCER: Yarurüiño, tuñirtiño. TORCIDO: Yamrma' tuñinna. TORTOLA: Yambitza. TOS: Ujuke. TRABAJAR: Tacasüño.

r25

TRABAJO Tacata ;:: TRAER; Itiatiño: r a traer, utitiño. TRAGAR: Cujartiño. TRAMPA: Sepo. TRANCA: Shitiama. TRANCAR: Shitiatiño. TRAPO: Jaánchi. TRASERO: Tz¡¡mu. TRENZA DE PELO que cuetga por las sienes: Acajinguindiño. TRES: Manendiu. TRIPAS: Amb,uje. TROMPETERO: Chihua. TRONAR: Ipiam¿¿¡¡o. TRUENO: Ipiamata. TRONCO: Numi. TROPEZAR : Thcumgatiñ